Wilam Henryk Wilhelm Horitza (M.J. Minakowski, Genealogia potomków Sejmu Wielkiego)

„Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965”, t. I, PWN Warszawa 1973:

HORZYCA Wilam, właśc. Wilhelm Henryk Hofitza (28 II 1889 Lwów -2 III 1959 Warszawa), reżyser, kierownik literacki, dyr. teatru
Był synem Edwarda H., urzędnika, i Klementyny z Drosenów. Jego rodzina wywodziła się z Czech. Najpierw uczył się w Husiatynie, do gimn. chodził we Lwowie i Stryju, gdzie zdał maturę w 1908. W 1908-14 studiował germanistykę na uniw. wiedeńskim. W 1914 wstąpił do Legionów Polskich. Z powodu choroby serca został przydzielony do służby sanitarnej, a w 1916 zwolniony. 26 VIII 1916 ożenił się ze Stanisławą Gozdecką. W 1917-18 był nauczycielem niemieckiego w gimn. we Lwowie. W 1918 przeniósł się do Warszawy. Początkowo pracował jako bibliotekarz na Zamku. Od 1919 służył w wojsku, w Ministerstwie Spraw Wojskowych, w 1921 przeniesiony do rezerwy w stopniu kapitana. Jednocześnie rozpoczął pracę lit. publikując swoje wiersze i recenzje. Należał do grupy ,Skamandra”, jego pióra był manifest ogłoszony w pierwszym zeszycie tego pisma (1920). W 1921 kierował wespół z J. Iwaszkiewiczem i E. Breiterem t. eksperymentalnym Elsynor, korzystającym z gościny T. Małego; m.in. wystawiono tu po raz pierwszy „Pragmatystów” S.I. Witkiewicza. W 1922-31 wykładał historię dramatu w Państw. Szkole Dramatycznej; od 1929 był dyr. tej szkoły. Od listopada 1924 do sierpnia 1926 pracował w T. im. Bogusławskiego, w pierwszym sez. jako „sekretarz i dramaturg”, w drugim jako współkierownik obok L. Schillera i A. Zelwerowicza. Od grudnia 1931 (przedstawienie inauguracyjne 16 I 1932) do czerwca 1937 był dyr. T. Miejskich we Lwowie (T. Wielki i T. Rozmaitości); od września 1937 zastępcą dyr., a faktycznie współkierownikiem T. Narodowego w Warszawie, w sez. 1937/38 z L. Solskim, w następnym z A. Zelwerowiczem; pracował w tym t. aż do jego zagłady podczas II wojny światowej. Po zamachu majowym sympatyzował z obozem sanacji. W 1930-35 był posłem na sejm z ramienia Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. Nie angażował się jednak w działalność ściśle polityczną. Jako dyr. t. lwow. zapraszał do współpracy L. Schillera, pomawianego o bolszewizm, w 1936 udzielił sali teatr. otwarcie lewicowej imprezie, jaką był zjazd pracowników kultury. W 1928-37 redagował miesięcznik ,Droga”, a w 1937-39 tygodnik ,Pion” (wespół z J. Czechowiczem i R. Kołonieckim). Nadto jako dyr. t. lwow. redagował czasopismo „Scena Lwowska”. Wielokrotnie wyjeżdżał za granicę: w 1925 do Czechosłowacji, w 1930 do Austrii, Włoch, Niemiec, Francji i Anglii, w 1933 do Hiszpanii i Francji, w 1936 do Grecji, Egiptu, Syrii i Palestyny, w 1938 do Stanów Zjednoczonych. Podczas II wojny świat. przebywał przez kilka miesięcy we Lwowie. W 1940 wrócił do Warszawy. Tu pracował jako tłumacz w Zarządzie Miejskim oraz wykładał na tajnych kursach historię literatury i współredagował konspiracyjne pismo ,Nurt” (1943-44). W 1944 po powstaniu warsz. przedostał się do Krakowa. Od marca do września 1945 był zastępcą dyr. T. im. Wyspiańskiego w Katowicach (dyr. K. Adwentowicz); od października 1945 do końca sierpnia 1948 dyr. T. Ziemi Pomorskiej w Toruniu (od września 1947 jednocześnie dyr. T. Miejskiego w Bydgoszczy); od września 1948 do lutego 1951 dyr. T. Polskiego w Poznaniu (w pierwszym sez. t. ten miał filię w Gorzowie, a poczynając od drugiego sez. zespół objazdowy i trzy sceny w Poznaniu). W sez. 1951/52 był zastępcą dyr. T. Narodowego w Warszawie; od kwietnia 1952 głównym reżyserem, a od sierpnia tego roku dyr. T. Dramatycznych we Wrocławiu. Zwolniony z tego stanowiska 3 IX 1953, zachował we Wrocławiu etat reżysera do wiosny 1955. Od kwietnia 1955 do końca września 1957 był reżyserem T. im. Słowackiego w Krakowie. Nadto reżyserował gościnnie: w Warszawie (1951, T. Współczesny), Olsztynie (1954) i Krakowie (T. Stary, T. Muzyczny, T. Młodego Widza). W grudniu 1956 wyjechał do Lubiany na festiwal Słoweńskiego T. Narodowego. Od października 1957 do końca życia był dyr. T. Narodowego w Warszawie. Zmarł po krótkiej chorobie w szpitalu, w trakcie prób swojej inscenizacji „Za kulisami” i „Miłości czystej u kąpieli morskich”. Współtwórca doktryny pol. t. monumentalnego, uchodził za drugiego, obok L. Schillera, z jej najwybitniejszych realizatorów. Sądził, że program t. monumentalnego zawarty jest w pewnych ogniwach pol. tradycji teatralnej. Najważniejsze z nich wymieniał w zgodzie z poglądami Schillera (działalność W. Bogusławskiego, „Lekcja XVI” A. Mickiewicza, twórczość pol. romantyków i S. Wyspiańskiego). W odróżnieniu od Schillera większe znaczenie przypisywał jednak „Odprawie posłów greckich”, twórczości CK. Norwida i T. Micińskiego. Swoje poglądy w tej dziedzinie wyraził w odczycie dla Polonii amer., wygłoszonym w 1938 i tegoż roku opublikowanym („Pion” 1938 nr 51/52). Początkowo jego związki z t. ograniczały się do konsultacji i adaptacji tekstów (m.in. „Róży”, „Samuela Zborowskiego"). Najważniejszym epizodem tej działalności była praca w T. im. Bogusławskiego, gdzie z jego inicjatywy Schiller po raz pierwszy w Polsce wystawił „Kniazia Patiomkina”. Większy wpływ na życie teatr. zyskał od 1931. We Lwowie stworzył wówczas jeden z najciekawszych t. pol. kształtując ambitny repertuar, zapraszając do współpracy świetnych artystów. Na scenach lwow. ukazywały się wtedy: „Odprawa posłów greckich”, „Dziady”, „Sen srebrny Salomei”, „Samuel Zborowski”, „Ksiądz Marek”, „Nie-boska komedia”, „Powrót Odysa”, „Wesele”, „Wyzwolenie”, sztuki W. Bogusławskiego, A. Fredry, G. Zapolskiej, T. Rittnera, K.H. Rostworowskiego, J. Szaniawskiego. Po raz pierwszy w Polsce odegrano „Kleopatrę” Norwida (19 XII 1933, w roli tyt. I. Eichlerówna). Na przemian z utworami pol. wystawiano dramaty Eurypidesa, W. Szekspira, P. Calderona, a z nowszych autorów G.B. Shawa (dziesięć sztuk), G.K. Chestertona, F. Marinettiego, L. Pirandella. Reżyserowali m.in.: L. Schiller („Dziady”, „Sen srebrny Salomei"), B. Dąbrowski, W. Radulski, E. Wierciński. Scenografia była dziełem A. Pronaszki, W. Daszewskiego, O. Axera, ilustracja muz. - R. Palestra. Już po pierwszym sez. stwierdzono, że ,można mówić o specjalnie lwowskim stylu kształtowania rzeczywistości teatralnej” (S. Kawyn, „Wiadomości Literackie” 1934 nr 7). H. oddziałał na krystalizację tego stylu wydatnie, choć w stopniu nieraz trudnym do ustalenia, jako inspirator, adaptator tekstów, inscenizator, dopiero później jako reżyser. Pierwszym utworem, który samodzielnie wyreżyserował, była „Czarna dama z sonetów” (22 III 1937). Uprawnień reżyserskich jeszcze wtedy nie miał, więc poddał się w Warszawie koniecznemu egzaminowi w PIST. Jego pracą dyplomową był wieczór jednoaktówek T. Rittnera, C.K. Norwida i J. Czechowicza w T. Narodowym (4 II 1939). Po wojnie nabył więcej doświadczenia reżyserskiego. W Toruniu, gdzie po raz drugi stworzył jeden z najciekawszych t. pol. wystawił samodzielnie dwadzieścia sztuk, więcej niż połowę wszystkich utworów odegranych tam za jego dyrekcji. Nadal jednak korzystał z pomocy innych reżyserów, jak np. w wypadku „Snu nocy letniej”. Inscenizacja ta, jedno z najwybitniejszych osiągnięć artyst. H., miała trzy wersje: toruńską (30 III 1946), poznańską (23 X 1948) i wrocławską (15 1 1953). Za każdym razem H. występował jako inscenizator, a reżyserował wspólnie z L. Jabłonkówną. Styl H., wyraźnie już wtedy sprecyzowany, odpowiadał w głównych punktach jego programowi, często wyrażanemu w różnych odczytach i artykułach, głoszących odwrót od naturalizmu i psychologizmu, zalecających nawrót do tradycji misterium i moralitetu. Typowa dla jego inscenizacji bywała jedna dekoracja, złożona z niewielu elementów, wznoszonych zwykle na podestach, nieraz na tle jasnego horyzontu. Prawdopodobieństwo odgrywało w wyglądzie tych dekoracji mniejszą rolę od funkcji kompozycyjnych czy symbolicznych; np. w „Śnie nocy letniej” w jego inscenizacji las rósł na schodach, które stanowiły główne tło dla dworu ateńskiego i rzemieślników. Za przykładem Wielkiej Reformy chętnie stosował wyraźne zróżnicowanie planów i poziomów; np. bogowie, szlachta i rzemieślnicy występowali w „Śnie nocy letniej” na różnych poziomach. Różne funkcje przestrzeni uwydatniało jeszcze zmienne i różnokolorowe światło. Współpracował zwykle z wybitnymi scenografami, po II wojnie świat. m.in. z A. Pronaszką, W. Daszewskim, J. Kosińskim, L. Torwirtem. Unikał jednak przerostów scenografii, jak i tumultu scen zbiorowych, charakterystycznych dla L. Schillera. Twierdził, że najważniejsze w t. jest słowo poety, bo dopiero ,w świecącym powietrzu wiersza wszystko zmienia swą istotę”. Głosił wierność autorowi, choć w rzeczywistości jego inscenizacje bywały bardzo osobistymi interpretacjami wystawianych dzieł i na wizję autorską nakładały własną wizję inscenizatora. Faktem jest, że w trosce o wydobycie wszystkich walorów słowa zabiegał o grę oszczędną w geście i w ruchu, przy czym zdarzało mu się, wedle jego własnych słów, ,sięgać czasami do tak perwersyjnego środka, jakim jest monotonia” (np. w „Orfeuszu” A. Świrszczyńskiej, 21 IX 1946). Stosował zresztą i w grze aktorskiej daleko posunięte zróżnicowanie, np. w poszczególnych scenach albo grupach postaci. Do wybitnych osiągnięć H. zaliczano po II wojnie świat., poza „Snem nocy letniej”, inscenizacje „Romea i Julii” (15 V 1947, II nagroda reżyserska na Konkursie Szekspirowskim) i „Hamleta” (19 X 1950); a także: „Za kulisami” (21 XII 1946, prapremiera; druga wersja 14 III 1959), „Fedry” (5 X 1949, w roli tyt. I. Eichlerówna; druga wersja 9 X 1957), „Księcia Homburgu” (25 X 1958). Nadto inscenizacje „Życia snem”, „Profesji pani Warren”, „Majora Barbary”. Jego prace miewały opinie trudnych przedstawień. Niejednokrotnie też zarzucano H., że jako dyr. t. za mało liczy się z przygotowaniem i gustem publiczności. W rzeczywistości dotyczyło to tylko niektórych inscenizacji, inne cieszyły się znacznym powodzeniem. W kołach teatr. zawsze bardziej ceniony jako inscenizator, mniej jako reżyser, w początku lat pięćdziesiątych został odsunięty na dalszy plan, co znosił z godnością. Wyrobił sobie jednak znaczny autorytet, czego wyrazem było powierzenie mu w 1957 dyr. T. Narodowego. W 1960 T. Ziemi Pomorskiej w Toruniu przemianowano na T. im. W. Horzycy.
Jego obfity dorobek eseistyczny obejmuje m.in. tomy: „Juliusz Słowacki” (Warszawa 1927), „Dzieje Konrada” (Warszawa 1930), „Aleksander Zelwerowicz” (Warszawa 1935). Pośmiertnie wydano tom jego szkiców i artykułów „O dramacie” (Warszawa 1969). Jako wydawca zasłużył się redagując Bibliotekę Dramatyczną „Drogi”. H. był także dramatopisarzem. Sam ogłosił jednak tylko fragment dramatu „Wzniesienie księżniczki Salome” („Skamander” 1928 z. 55). Podczas II wojny świat. napisał dramaty o Aleksandrze Wielkim, Cezarze i Wilsonie (wszystkie trzy spalone w 1944); po wojnie - dramat o Mozarcie, „Pożegnanie”, ogłoszony pośmiertnie w ,Dialogu” 1959 nr 7, wystawiony w Toruniu 8 VI 1968. Przełożył sześć utworów dram. m.in. „Magię” i „Śmierć Dantona”.

Wilam Henryk Wilhelm Horitza (ID: psb.8936.1)

Rodzice

śluby i dzieci, wnuki, i do prawnuków

Uwagi