„Słownik biograficzny teatru polskiego 1900-1980”, t. II, PWN Warszawa 1994:
POREDA Eugeniusz Jan (13 IX 1905 Warszawa - 17 VI 1972 Warszawa), aktor, reżyser, scenograf, dyrektor teatruBył synem Jana P., szewca, i Natalii z Rostkowskich, bratem śpiewaka Kazimierza P., mężem aktorki Hanny
Bielskiej (ślub w 1948). Ukończył warsz. gimn. W. Górskiego (był tam uczniem m.in. J. Cierniaka, z którym później ściśle współpracował) i wstąpił do Instytutu Reduty (1923-24). W sez. 1924/25 należał do zespołu T. im. Bogusławskiego kierowanego przez L. Schillera, a w nast. sez. był tam angażowany do poszczególnych ról. W sez. 1926/27 występował w Płocku w zespole M. Gołogowskiego i K. Wojciechowskiego, w 1927 grał sporadycznie w T. Polskim w Warszawie, tj sez. 1928/29 był w T. Polskim w Katowicach. W 1929-32 związał się z warsz. T. Ateneum, w którym był aktorem, reżyserem i scenografem. Równocześnie współorganizował Centralną Scenę Robotniczą TUR (kierował nią od 1931) oraz amat. Dzielnicowe Sceny Robotnicze, w repertuarze których znajdowały się insc. poezji W. Broniewskiego, S.R. Dobrowolskiego, A. Maliszewskiego, E. Szymańskiego. W 1932 złożył w Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego memoriał w sprawie konieczności powołania robotniczego „teatru ruchomego”. W 1932-33 współpracował z I. Solską w jej T. im. Żeromskiego. W 1933 przygotował w Spale, z okazji dożynek, wielkie widowisko plenerowe z młodzieżą wiciową ze wsi Glinnik; na kursie dla nauczycieli w Brześciu nad Bugiem wystawił „Dziady"; w Wejherowie (również na kursie nauczycielskim) zrealizował widowisko „Gody weselne”, w Kralowej Woli, a nast. w warsz. Pomarańczami wystawił „Pieśń o życiu i chlebie” (z okazji I Zjazdu Polaków z zagranicy). W sez. 1933/34 był w zespole T. Narodowego w Toruniu, od września do grudnia 1933 pełnił tam funkcję głównego reżysera. We wrześniu 1934 wrócił do Warszawy, w T. Reduta wystawił własny utwór „Betlejki” i reżyserował przedstawienie dla dzieci „Cud na Powiślu”. W sez. 1934/35 prowadził T. Comoedia przy ul. Karowej 18. Teatr borykał się z dużymi trudnościami finansowymi i kiedy właściciel sali zażądał wygórowanego czynszu gwarancyjnego, cały zespół z P. na czele rozpoczął strajk okupacyjny, który trwał sześć dni (14-20 IV 1935). Strajk przyniósł zespołowi duży rozgłos i niewielką dotację, która na krótko przedłużyła jego działalność - do 30 VII 1935. Jesienią 1935 P. grał i reżyserował w T. Ateneum. W lecie 1936 został mianowany dyr. Stołecznego T. Powszechnego i prowadził go do wybuchu wojny. Teatr miał stałą siedzibę najpierw przy ul. Hipotecznej 2 (w salce przy dawnym T. im. Bogusławskiego), nast, w Domu Żołnierza Pol. na Pradze i realizował ideę ruchomego teatru przedmieść. Miał stałe sale na Woli, Mokotowie, Powiślu, Pradze i Powązkach, w których grał w określone dni tygodnia; docierał jeszcze do czterdziestu trzech sal na Bródnie, Pelcowiźnie, Targówku, Bielanach, Kole, Ursynowie, Żoliborzu, Ochocie, Okęciu. W 1939 około pięćdziesiąt sal było obsługiwanych przez trzy zespoły. Sam P. nie ograniczał się do pracy w swoim teatrze; w 1938 w warsz. T. Wielkim reżyserował „Harnasiów"; przygotowywał też widowiska plenerowe, np. „Przekupka warszawska”, czy „O roku ów” - z okazji rocznicy odzyskania niepodległości. W 1939 brali udział w obronie Warszawy, dostał się do niewoli, z której udało mu się zbiec. W okresie okupacji niem. był robotnikiem, nast. urzędnikiem Zarządu Miejskiego w Warszawie. Należał do AK, był komendantem organizacji „Wawer” dla obwodu Stare Miasto. Prowadził też konspiracyjną działalność świetlicowo-teatr. oraz wzorcowy teatrzyk kukiełkowy o repertuarze publicystyczno-satyrycznym, zorganizowany przez komórkę teatr. Biura Informacji i Propagandy Okręgu Warsz. AK. Przygotowywał też akcję „Winkelried"; miała to być insc. IV sceny III a. „Kordiana” w katakumbach pod Katedrą św. Jana (w górnym kościele miało się w tym czasie odbywać nabożeństwo wieczorne). W listopadzie 1942 na skutek aresztowań w organizacji „Wawra”, akcja została zawieszona. W czasie okupacji niem. P. działał pod pseud.: Mateusz, Dąbrowa, Miłek. Dnia 1 VI 1945 został powołany na stanowisko dyr. Miejskich T. Dramatycznych w Warszawie, objął je 7 VII 1945 i sprawował tę funkcję do końca sez. 1948/49. W skład tego kombinatu teatr, wchodziły: T. Powszechny, Mały, Rozmaitości, Comoedia, Jaskółka, Scena Muzyczno-Operowa i Estrada Poetycka. Mimo ogromu pracy organizacyjnej przy odbudowie życia teatr. Warszawy, P. zajmował się też reżyserią i scenografią. W 1949 został odwołany z dyrekcji, a Miejskie T. Dramatyczne, mimo jego protestów, rozwiązane przez MKiS. Wyjechał z Warszawy i objął dyrekcję T. Miejskich (od 1 XII 1949 pn. T. Dramatyczne) w Częstochowie (sez. 1949/50-1950/51); zorganizował tam, obok scen Dużej i Kameralnej, trzecią: T. Powszechny, który prowadził działalność objazdową. Przygotował też widowisko plenerowe „Sześćdziesiąt lat walki klasy robotniczej o wolność i demokrację”. W 1951 wrócił do Warszawy i przez pierwszą poł. sez. 1951/52 był kier. artyst. T. Nowego. W 1953-54 był dyr. warsz. oddziału AR-TOS-u; w sez. 1954/55 kier. artyst. T. im. Węgierki w Białymstoku, gdzie również zorganizował objazdową scenę pn. T. Powszechny. W 1956-58 pracował jako inspektor do spraw teatru w MKiS. Zaczął wówczas uruchamiać przy woj. Estradach objazdowe T. Powszechne: w Gdańsku, Szczecinie, Katowicach. Krótko (od 1 IV do 30 VI 1959) był dyr. T. Popularnego w Grudziądzu. W tym okresie niekiedy reżyserował gościnnie, m.in. w 1957 w T. Powszechnym Woj. Gdańskiego („Mąż i żona”, „Zemsta"), 1960 w Operetce Śląskiej w Gliwicach („Nowy Don Kiszot"), w warsz. T. Sensacji („Pułapka na myszy"), w 1963 w Gdańskim Studiu Rapsodycznym („Odyseja"). W 1960, gdy zlikwidowano działalność teatr. w Estradach, został zaangażowany przez E. Axera do warsz. T. Współczesnego i pozostał w tym zespole do końca życia. Występował rzadko (chorował na serce); w ciągu dwunastu lat zagrał osiem ról, takich jak: Dogsborough junior („Kariera Artura Ui"), Baretzki („Dochodzenie"), Ojciec („Dwa teatry"), Józef („Po górach, po chmurach"), Mąż Maryny („Potęga ciemności").
We wspomnieniach współpracowników pozostał jako „wysoki, bardzo jasny blondyn o gorejących oczach, zjednujący sobie łatwo ludzi”. „Duży talent aktorski, głos dźwięczny, wielka muzykalność, co przy jego wybitnych zdolnościach plastyka i sugestywności w przekazywaniu swych koncepcji artystycznych stwarzało utalentowanego reżysera. Wrodzone zdolności organizacyjne i szybkość decyzji pozwoliły mu w trudnych warunkach na pracę teatralną o szerokim zasięgu” (J. Błock). „Fascynująca indywidualność i wszechstronny talent. Potrafił wszystko. Malował, rzeźbił, śpiewał (b. piękny tenor), tańczył, reżyserował, inscenizował, projektował dekoracje i kostiumy” (J. Koecher).
W początkach działalności grał nieduże role, takie jak: Dworzanin IV („Jak wam się podoba"), Marchand („Napoleon w szlafroku"), Informator („Wyzwolenie"), Symulant („Przygody dzielnego wojaka Szwejka"), Tomasz Biegunka („Chory z urojenia"), Truffaldino („Turandot"), Murarz I („Zemsta"), Fikalski („Dom otwarty"), Pan Emil („Szkoła obłudy"). W latach trzydziestych poświęcił się realizacji swej idei teatru społecznego i rewolucyjnego, docierającego do najszerszych, najuboższych, najdalszych od kultury środowisk. Była to współpraca z T. Ateneum Jaracza, a także wystawione przez P. pełne rozmachu, wielkie widowiska plenerowe, oglądane nieraz przez parę tysięcy widzów, i ubogie w środki spektakle tworzone przez grupkę entuzjastów w przygodnych salach. Tu surowe warunki i wpływ lewicowej awangardy sprawiły, że w swoich realizacjach doszedł szybko „do nowoczesnej, skrótowej formy odznaczającej się zmysłem kompozycji plastycznej"; np. w spektaklu „Daniel” przygotowanym z zespołem T. im. Żeromskiego „inscenizacja Poredy stała się bodaj pierwszą u nas manifestacją teatru en rond, niezwykle pomysłowo - jak na tamte czasy - zaproponowaną, co jednak nie zyskało wówczas uznania” (S. Mar-czak-Oborski). W sez. 1934/35 T. Comoedia przedstawił repertuar oddający dobrze jego wizję teatru zaangażowanego społecznie. Po prem. „Uciekła mi przepióreczka” Boy napisał: „przedstawienie jakże byłoby po myśli Żeromskiego. Zebrała się garść ludzi młodych, odważnych, zaimprowizowali sobie teatr, wzięli sztukę szlachetną, trudną - i zagrali bardzo dobrze”. Na tej scenie P. przedstawił debiuty: S. Młodożeńca „Herod” i L. Kruczkowskiego „Kordian i cham” - to przedstawienie miało duże powodzenie u publiczności i silny odzew w prasie, uznanie zyskał P. jako reżyser i aktor (grał dwie role - Derkacza i Mochnackiego). Następne prem. to „Rekruci” i „Bohater naszych czasów” („Daubmann"). Ostatnim spektaklem Comoedii było plenerowe przedstawienie „Lilii Wenedy” w Spale (lato 1935). Dyrekcję „wypadowego” Stołecznego T. Powszechnego objął po I. Gallu, a rozmach jaki nadał tej działalności, świadczył o jego talencie organizacyjnym. Teatr ten występował wszędzie: w zajezdniach tramwajowych i salach szkolnych, w barakach dla bezrobotnych, więzieniach i w zakładzie dla ociemniałych w Laskach, i co ważne, potrafił stworzyć własną publiczność: „na Powązkach - biedota robotnicza i bezrobotni, trochę rodzin podoficerskich i trochę inteligencji z kolonii nauczycielskiej; na Pradze - publiczność małomieszczańska, sklepikarze, rzemieślnicy; na Marymoncie - arystokracja robotnicza, tramwajarze stateczni i krytyczni; na Narbutta - służące i drobna inteligencja” - pisano w 1938 w „Wiadomościach Literackich”. Nie zakładał jednak złego gustu tej widowni, przeciwnie, repertuar był ambitny i wartościowy, przeważała klasyka pol. (np. „Wesele”, „Zemsta”, „Śluby panieńskie”, „Moralność pani Dulskiej”, „Panna Maliczewska”, „Dom otwarty"), z obcej grano takie sztuki, jak: „Lekarz mimo woli”, „Szelmostwa Skapena”, „Intryga i miłość”, były też widowiska o charakterze ludowym („Trójka hultajska”, „Podróż po Warszawie”, „Okrężne”, „Wesele na Kurpiach") i obrzędowym („Pastorałka”, „Wielkanoc”, „Betlejki"). „Teatr Powszechny był pierwszą, dłużej działającą sceną dla przedmieść Warszawy, wypraną ze szmiry, a także pierwszą, która zyskała tak szeroki teren działania i rezonans u widzów” (S. Marczak-Oborski).
Po wojnie, organizacyjny i społecznikowski talent P. wykorzystywany był tylko w pierwszych latach, kiedy organizował i odbudowywał warsz. teatry. Potem na przeszkodzie stanęły mu bariery polityczne (został usunięty z PZPR, rehabilitowano go w 1957) i biurokratyczne. Mimo to uparcie tworzył objazdowe T. Powszechne, choć żaden z nich nie był trwały. S. Marczak-Oborski napisał o P.: „uczeń Cierniaka, Osterwy, Schillera i Jaracza. Wszechstronnie uzdolniony, zajmował się dyrektorowaniem,
aktorstwem, reżyserią, scenografią, pisał scenariusze widowisk. Może to rozstrzelenie zainteresowań sprawiło, że w żadnej z tych dziedzin nie osiągnął wyników na miarę swoich mistrzów”. Był też pedagogiem - wykładał na kursach nauczycielskich oraz opracowywał i wydawał materiały inscenizacyjne dla t. amat. i szkolnych.
Eugeniusz Jan Poreda
(ID: psb.23824.1)
Zaloguj się
?1880-
□
& Zaloguj się
?1880-
