„Słownik biograficzny teatru polskiego 1900-1980”, t. II, PWN Warszawa 1994:
SZYFMAN Arnold, właśc. Arnold Zygmunt Stanisław Schiffmann, także Schiffman, Schifman (23 XI 1882 Ulanów nad Sanem - 11 I 1967 Warszawa), reżyser, dyrektor teatruBył synem Jakuba Tadeusza Schiffmanna, kupca, potem urzędnika asekuracyjnego, i Anny z Halpornów. Uczył się przez cztery lata w szkole lud., nast. w Gimn. św. Jacka w Krakowie (1892-95), skąd wydalony powtarzał trzecią klasę w gimn. w Jarosławiu. W 1896 powrócił do Krakowa i uczęszczał do III Gimn. im. Sobieskiego; wtedy utwierdziły się jego zainteresowania teatr.; w 1901 złożył egzamin dojrzałości. Studiował na Wydz. Filozoficznym Uniw. Jagiell. (1902-05), w tym dwa semestry (1903-04) na uniw. w Berlinie. W maju 1906 uzyskał st. doktora filozofii za pracę pt. „Analiza psychologiczna woli”. W 1902 ogłosił pierwsze drobiazgi lit. w „Nowym Słowie”, a w „Krytyce” zamieścił rozprawkę seminaryjną Wundta „Wstęp do filozofii”. Podczas studiów berlińskich poszerzył swe doświadczenia teatr.; robił wypady teatr. do Monachium, Hamburga i Paryża; przesyłał (od końca 1903) do prasy krak. korespondencje i artykuły publikowane w „Nowej Reformie”, „Czasie” oraz „Krytyce”. W 1906-08 współpracował z warsz. tygodnikiem „Świat”, drukując m.in. dwa dialogowe szkice o E.G. Craigu i S. Wyspiańskim. Debiutował jako dramatopisarz sztuką „Fifi” w T. Miejskim w Krakowie (13 I 1906), w roku nast. napisał komedię polityczną „Pankracy August I” (nie wystawianą; jej wersję powieściową wydano w 1908). Przy współpracy K. Frycza i T. Trzcińskiego 14 XII 1906 otworzył jednomiesięczny t. małych form pn. Figliki w sali balowej i koncertowej Hotelu Saskiego w Krakowie. Śpiewał tu L. Schiller, występowała M. Przybyłko-Potocka. Był to początek wielkiej miłości i dozgonnej przyjaźni z wybitną aktorką; od 1. trzydziestych uchodziła za jego żonę (tak zaczął o niej pisywać w listach). Po wojnie (w ankietach personalnych) pisał „pierwsza żona”, ale świadectwa ślubu nie udało się dotąd odnaleźć. W maju 1908 przybył na stałe do Warszawy. Kontynuował prace krytyczno-literackie, nowelki, artykuły i korespondencje ogłaszał w „Kurierze Warszawskim” i „Świecie”. W restauracji „Oaza” przy ul. Wierzbowej otworzył 31 XII 1908 pierwszy w Warszawie kabaret lit.-artyst. Momus, który prowadził do marca 1910. W styczniu 1909 opublikował w „Tygodniku Ilustrowanym” programowy artykuł pt. „Trzeci polski kabaret”, a w kwietniu w „Literaturze i Sztuce” (dodatku lit. do „Nowej Gazety") - szkic pt. „Styl w teatrze”. Od jesieni 1909 organizował budowę wielkiego t. prywatnego, zreformowanej sceny dramatycznej. Do tego mało realnego wówczas zamysłu przyciągnął przedstawicieli arystokracji, przemysłu i finansów. Przyjął chrzest w kościele Św. Krzyża w Warszawie (9 XII 1909). Na jesieni 1912 wysłał na sześciotygodniowe tournee po pol. miastach kresowych i miastach ros. zespół pn. Nowy T. Polski, składający się z aktorów zaangażowanych do nowo powstającego teatru. Po trzyletniej akcji organizacyjnej i budowlanej, otworzył w Warszawie 29 I 1913 piękny i okazały, w niespełna rok wzniesiony gmach T. Polskiego, nowocześnie wyposażony, z pierwszą w Polsce sceną obrotową. W owych pracowitych latach wiele podróżował: od czerwca do września 1909 - Praga, Monachium, Paryż, Londyn; latem 1910 - Monachium, gdzie oglądał występy Deutsches Theater M. Reinhardta; w czerwcu 1911 - wędrówki po Europie dla poznania nowej architektury teatr.; we wrześniu 1912 - Wiedeń, Berlin.
Pierwszą dyrekcję i dzierżawę T. Polskiego sprawował do lipca 1915. Zgromadził przedni zespół aktorów, reżyserów, scenografów, kompozytorów, tłumaczy i lektorów lit.; stworzył doskonałe warunki dla pracy artyst.; zorganizował nowoczesne pracownie i warsztaty teatr.; prowadził przedsiębiorstwo samowystarczalne finansowo, choć obciążone wysokim czynszem dzierżawnym i świadczeniami na rzecz t. rządowych. W repertuarze, w poziomie inscenizacji i reżyserii, w bogactwie i urodzie oprawy scen. wyprzedził daleko „pierwszą scenę polską” - Rozmaitości. Od inaug. prem. „Irydiona”, jego T. Polski bywał niejednokrotnie „zwiastunem listopada 1918”, miejscem manifestacji nar. i patriotycznych, przybytkiem wielkiej poezji scenicznej. Sam również reżyserował, m.in. „Irydiona”, „Pigmaliona”, „Don Juana” T. Rittnera.
Po wybuchu I wojny świat. doświadczał carskich represji jako poddany austr.: w końcu sierpnia 1914 zesłany w głąb Rosji i po miesiącu zwolniony, w grudniu czasowo aresztowany. Na pocz. lipca 1915 zmuszony do opuszczenia Warszawy, zatrzymał się w Róży nie pod Kijowem, a we wrześniu przybył do Moskwy. Uczęszczał do t. moskiewskich, gł. do T. Artystycznego, zaprzyjaźnił się z K.S. Stanisławskim. Otworzył w Moskwie w gmachu T. Kameralnego Tairowa T. Polski działający od 15 III do 12 VI 1916. Reżyserował „Zemstę”, „Fantazego”, „Lilię Wenedę”. Od drugiej poł. 1916 współpracował z moskiewską wytwórnią film. Biofilm, w której reżyserował osiem filmów. Trzy miesiące w 1917 spędził z ekipą film. w Gurzufie na Krymie. Od jesieni 1917 rozpoczął współpracę z Moskiewskim T. Dramatycznym, gdzie przygotował „Damę kameliową” oraz „Damy i huzary”, wystawione dopiero na pocz. 1918. Moskwę opuścił 25 VI, a 3 VII 1918 przybył do Warszawy; 1 VIII 1918 podpisał umowę z Tow. Akcyjnym na dzierżawę T. Polskiego, który otworzył 13 IX prem. „Księcia Niezłomnego”. Od 7 XII prowadził również T. Mały w gmachu Filharmonii. Obu tym scenom w latach drugiej dyrekcji nieprzerwanie przewodził do września 1939. Kierował w tym czasie również innymi imprezami teatr.: w 1921 patronował krótkotrwałej, skamandryckiej scenie eksperymentalnej - t. Elsynor; kierował trzecią sceną Komedia (1923-24) oraz T. Miejskim w Łodzi (1925-27); przyjął na kilka miesięcy T. na Chłodnej (1931-32); jako dyr. generalny zarządzał pięcioma połączonymi t. stołecznymi pod egidą TKKT (1934-36); w 1937 był współzałożycielem i w pierwszym sez. dyr. Polskiego Baletu Reprezentacyjnego. Jego prywatny teatr ulegał także przeobrażeniom organizacyjnym w okresach kryzysu ekonomicznego i teatralnego. Założył działówkę aktorską (latem 1914), zorganizował spółdzielnię aktorską pod własnym zarządem (1924-25), stanął na czele postrajkowego zrzeszenia artystów (1931-32), założył spółkę pn. Teatry Zjednoczone łącząc swoje teatry z kabaretem Banda (1932-33), od września 1933 przekazał swą antrepryzę prywatną rządowemu TKKT. Z prac reżyserskich tego okresu godzi się przypomnieć: „Nie-Boską komedię” (1920), „Hamleta” (1922) i „Romea i Julię” (1931). W 1. międzywojennych zajął jako dyr. wyjątkową pozycję. W ciągu piętnastu lat prowadził samodzielnie wielkie, prywatne przedsiębiorstwo teatr., co było ewenementem w skali europejskiej. Przetrwał kolejne przesilenia teatr. i ekonomiczne; pozbawiony stałych subsydiów, konkurował zwycięsko z koncernem stołecznych t. miejskich, nie pozwolił odebrać swym scenom przodującej i promieniującej roli w kraju. Stworzył teatry na miarę europejską, o wielkim programie akademickim i edukacyjnym, otwierał sceny dla wszystkich kierunków i tendencji artystycznych. Pozyskiwał najwybitniejszych artystów, znajdował i wychowywał nowe talenty i gwiazdy. W repertuarze wyróżniał się stałym kultem wielkich dzieł scen. Szekspira i Moliera, Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego i Wyspiańskiego; upowszechniał współczesny dramat pol. i europejski (szczególnie G.B. Shawa i L. Pirandella), choć skazany był też na wystawianie sztuk kasowych i rozrywkowych. W swoich teatrach pacyfikował skutecznie konflikty wewnętrzne, strajki personelu. Był świadkiem wielu manifestacji i protestów na widowni, niejednej ingerencji władz albo cenzury. Odpierał ataki ugrupowań politycznych i prasowych, ogłaszał nader liczne memoriały, polemiki i wywiady, projekty reorganizacyjne, z których dałoby się ułożyć parotomową antologię. Stał się jednym z pierwszych i najbardziej wytrwałych propagatorów mecenatu państwowego, dawał się przesadnie uwodzić ideom centralizmu i monopolu artyst., nieopatrznie przybierał obcą mu pozę dyktatora teatralnego.
Był także nietuzinkowym działaczem i społecznikiem teatr.: współzałożyciel Związku Dyrektorów Teatrów Polskich (1919); współtwórca Pol. Instytutu Teatrologicznego (1925); wieloletni wiceprezes Rady Tow. Szerzenia Sztuki Pol. wśród Obcych (od 1926); współorganizator Pol. Tow. Teatr. - sekcji Międzynarodowego Tow. Teatr, w Paryżu (1928); współtwórca TKKT oraz Tow. „Młody Teatr” (1938); organizator Festiwalu T. Polskiego (1929); wydawca i współred. własnego pisma „Teatr” (1918-19, 1928-31), wydawnictw jubileuszowych i okolicznościowych; inicjator wystaw i różnorakich uroczystości teatralnych. Jego aktywność spotykała się z uznaniem społecznym; był członkiem PEN-Clubu; w 1923 otrzymał dyplom Członka Zasłużonego ZASP-u. Został odznaczony krzyżem oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1925), franc. krzyżem kawalerskim Legii Honorowej i wł. krzyżem Corona d'Italia. Wiele podróżował po Europie; bywał wielokrotnie w Paryżu, także w Wiedniu, Berlinie, Budapeszcie, Pradze; uczestniczył w teatr, konferencjach międzynarodowych, zwiedzał wystawy, jeździł na leczenie „do wód”. Po wybuchu II wojny świat. dał 3 IX 1939 ostatnie przedstawienie w T. Polskim. Jesienią remontował i zabezpieczał zdewastowany gmach tego teatru w okupowanej stolicy (korzystał z pomocy finansowej cywilnych władz miejskich). Aresztowany 2 III 1940 i osadzony w więzieniu na ul. Daniłowiczowskiej, a od kwietnia na Rakowieckiej, 2 września zwolniony. Od grudnia ukrywał się w Podkowie Leśnej i w Warszawie (pod nazwiskiem Adam Spławski), od lutego do grudnia 1941 w pałacu Targowskich w Czyżowie pod Sandomierzem, potem znów w Warszawie (pod nazwiskiem Adam Sławiński). Od 1 maja 1942 do stycznia 1945 skrył się w majątku Morstinów w Pławowicach. Wykładał tam literaturę pol. na tajnym kursie licealnym, brał udział w akcjach charytatywnych, przygotowywał konspiracyjne przedstawienia, zaczął pisać pamiętnik wojenny, a później „kartki dziennika”. Sporadycznie pracował przy stawach rybnych.
Po wycofaniu się wojsk niem. z Warszawy od 25 I do 31 VII 1945 był dyr. Departamentu Teatru MKiS; zajmował się gorliwie organizacją i restytucją życia teatralnego. W marcu podjął starania w sprawie odbudowy zniszczonego gmachu T. Polskiego, od 1 VIII 1945 stał się jego dyrektorem. Pięknie odrestaurowany i upaństwowiony teatr otworzył 17 I 1946 uroczystą prem. „Lilii Wenedy”. U schyłku swej trzeciej dyrekcji otworzył 17 I 1949 jeszcze jedną scenę - T. Kameralny. Uczynił na nowo T. Polski przodującą sceną stołeczną, reprezentacyjną i akademicką. Zaangażował dawną plejadę gwiazd, znakomitych reżyserów, scenografów i kompozytorów, na kier. lit. pozyskał J. Iwaszkiewicza. Z dawnego pryw. przedsiębiorcy teatr, przedzierzgnął się we wzorowego kier. teatru państwowego. W 1947 reżyserował m. in. „Oresteję” i „Hamleta”. Trzydziestopięciolecie T. Polskiego oraz czterdziestolecie swej działalności obchodził uroczyście 10 VII 1948. Od pocz. 1949 nasiliły się przeciw niemu ataki grup partyjnych i rządowych, omotały go intrygi, oszczerstwa, plotki. Pisał daremnie długie listy i memoriały obronne. Po paromiesięcznych przetargach otrzymał dymisję z dniem 31 VIII 1949 i roczny, płatny urlop. Odsunięty od teatru powrócił do wojennych zapisków i gromadzenia materiałów do wspomnień.
Powołany na stanowisko pełnomocnika Ministra Kultury i Sztuki (1 II 1950), od 1 marca został dyr. przedsiębiorstwa pn. T. Wielki Opery i Baletu w Budowie. Odsunięty od czynnego życia teatr. stał się ponownie budowniczym i organizatorem; przyjmował nierozważnie liczne nowe stanowiska: współzałożyciel i dyr. Lic. Choreograficznego (1 IX 1951 - 31 III 1952); pełnomocnik ministra do spraw przebudowy gmachu operowego Romy (14 IX 1952 - 31 V 1953); dziekan Wydz. Choreograficznego PWST (1 XII 1954-31 I 1955). W tym czasie opracowywał na zlecenie MKiS projekty organizacyjne i strukturalne średnich i wyższych studiów baletowych oraz operowych, techniki teatr., wreszcie Muzeum Teatralnego. Dnia 12 XII 1953 poślubił w Warszawie Marię Krystynę Iwanicką, z domu Broniewską, młodszą od siebie o czterdzieści siedem lat (rozwód 23 II 1965). Powrócił (13 I 1955) triumfalnie w atmosferze rehabilitacji na stanowisko dyr. T. Polskiego, zajmował się jednak dalej budową T. Wielkiego. Z kierownictwa T. Polskiego ustąpił 15 VI 1957; zamknął czwartą i ostatnią dyrekcję, otrzymawszy tytuł dyr. honorowego. Przyjął jeszcze jedną i także ostatnią nominację - stanowisko pełnomocnika Ministra Kultury i Sztuki do spraw przygotowania repertuaru, kadr, podstaw organizacyjnych i finansowych nowego T. Wielkiego Opery i Baletu w Warszawie (1 VII 1959-29 IX 1961). Gdy po piętnastu latach akcji organizacyjnych i budowlanych, po wieloletnich bataliach ministerialnych i prasowych, 19 XI 1965 otwarto odbudowany T. Wielki, podczas uroczystości zepchnięto w cień osobę i zasługi budowniczego. Odszedł na emeryturę 31 I 1966. Zajmował wiele stanowisk społecznych. Był kolejno członkiem Komitetu Doradczego Ministra Kultury i Sztuki, Rady Teatralnej i Rady Kultury i Sztuki, pierwszy przewodniczył Ośrodkowi Pol. ITI (od 1962 prezes honorowy). Od 1948 był członkiem honorowym dwu londyńskich tow. naukowych: The Shakespeare Association oraz G.B. Shaw's Society. Nadal publikował wiele artykułów, referatów, raportów z podróży, wspomnień, polemik na łamach różnych dzienników i tygodników, a najczęściej w pismach teatr. i muz.: „Teatrze”, „Pamiętniku Teatralnym”, „Muzyce”, „Ruchu Muzycznym”. Miał swoje cykle audycji w radiu i telewizji. Był niezmordowanym - jak na swój wiek - podróżnikiem. Wielkie podróże teatr. po Europie odbywał w 1953, 1956 i 1957. Trzykrotnie uczestniczył w konferencjach szekspirowskich w Stratfordzie nad Avonem (1956, 1957, 1959), w 1956 był na festiwalu sztuk Shawa w Malvern. Trzykrotnie jeździł do Nowego Jorku (1958, 1963, 1964), bywał w Londynie, Paryżu, Genewie, Wiedniu, Brukseli, Moskwie, Leningradzie, Pradze, objechał Włochy, RFN, Szwecję, Bułgarię, Jugosławię. Otrzymał od władz państw. parę wysokich odznaczeń, m.in. Order Sztandaru Pracy I klasy (1959). Omijały go natomiast nagrody państwowe. W życiu politycznym nigdy nie brał udziału; nie należał do żadnej organizacji politycznej i partyjnej, nigdy nie składał publicznych, czołobitnych deklaracji, wiernopoddańczych manifestów, ani w okresie międzywojennym, ani powojennym, nawet w tzw. l. stalinowskich. Niepozorny, niski, szczupły, nerwowy galicjanin żydowskiego pochodzenia osiadł w Warszawie, wyrósł w niej na odnowiciela i budowniczego pol. kultury. Był bezsprzecznie ostatnim tak wielkim przedstawicielem starej dynastii dyrektorskiej, po Bogusławskim, Koźmianie, Pawlikowskim, Solskim. Można się spierać, czy był „artystą teatru”, „człowiekiem teatru” czy tylko genialnym „przedsiębiorcą”, ale nie sposób zaprzeczyć, że od 1913 inicjował, organizował, rozwijał, reformował pol. życie teatr. i to w każdej dziedzinie: inscenizacji, reżyserii, scenografii, sztuki aktorskiej, architektury, warsztatu pracy, organizacji, gospodarki finansowej, obyczajów i etyki zawodowej. Dość wcześnie i powszechnie dostrzegano jego „hart i zaciętość”, intuicję, fantazję, odwagę, niezależność, „bezprzykładne poświęcenie się teatrowi”, niemałą wiedzę, talent i rozmach organizacyjny, dar przekonywania i zjednywania, dyplomacji, mądrego kompromisu. Nazywano go „najlepszym dyrektorem teatru”, „wielkim różdżkarzem”, „gigantem pracy”, „niepospolitą indywidualnością”. W ciągu sześćdziesięcioletniej działalności teatr. wrogowie, konkurenci, zawistnicy malowali też jego odpychające portrety jako dyrektora.
To „cywil”, „mistrz koniunktury i interesu”, „skąpy kramarz”, „łowca synekur”, „wyzyskiwacz”, „wróg klasowy”, „pogromca teatrów”, „żydziak z piekła rodem”. Ale te epitety i oskarżenia rozbił Z. Nowakowski w 1938 jubileuszowym tytułem „Arnold Szalony”, nadając racjonalizmowi, pragmatyzmowi i zimnej kalkulacji Sz. rysy romantyczne, choć L. Schiller - wieloletni adwersarz - zapewniał w 1937 o jego „antyromantycznej, antyidealistycznej postawie życiowej”. Nowakowski dopisał mu jeszcze dwa przydomki: „Arnold Wytrwały” i „Szyfman-Słupnik”.
Reżyserował mało, zaledwie dziewiętnaście przedstawień, przejawiając upodobanie do dzieł „niescenicznych” i monumentalnych. Zapraszał wtedy do współpracy wybitnych scenografów (K. Frycz, W. Drabik), którzy stawali się współinscenizatorami. „Uważałem bowiem - mówił na nieoficjalnym spotkaniu jubileuszowym czterdziestolecia T. Polskiego 29 I 1953 - że nie należy łączyć dyrekcji teatru z reżyserią”. „Reżyserowałem też tylko wtedy, gdy wymagała tego konieczność lub gdy moje zamiłowania reżyserskie brały wyjątkowo górę nad obowiązkami dyrektora”. A te stawiał na pierwszym miejscu. W perspektywie jawi się jako dyrektor doskonały, posiadający tajemną „sztukę prowadzenia teatru”. „Był rzadkim typem Polaka, który swoje największe dzieła doprowadza do końca” pisano w 1972 w „Pamiętniku Teatralnym”. Pozostawił po sobie bogaty dorobek pisarski i krytyczny, choć „pisarstwo, to tylko marginesy, uzupełnienia, komentarz do głównego nurtu działalności” (E. Csató). Napisał dwie sztuki, jedną powieść, dwa tomy wspomnień, wydał wybór pism, ogłosił ponad dwieście artykułów, polemik, wspomnień, prac historycznoteatralnych, nie licząc dziesiątków publikowanych wywiadów. Oddzielnie ukazały się: „Fifi”, Kraków 1905, „Pankracy August I”, Warszawa-Kraków 1909 (1908!), „Fuzja czy transfuzja?”, Warszawa 1931, „Moja tułaczka wojenna”, Warszawa 1960, „55 lat w teatrze”, Warszawa 1961, „Labirynt teatru”, Warszawa 1964.
Arnold Zygmunt Stanisław Szyfman
(ID: psb.34182.1)
Zaloguj się
bohater Czy wiesz kto to jest
(1938)
,
bohater PSB
,
dr filoz. Uniwersytetu Jagiellońskiego
(1910)
,
student Uniwersytetu Jagiellońskiego
1886-1967
