„Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965”, t. I, PWN Warszawa 1973:
WYSOCKA Stanisława Maria, z Dzięgielewskich, 2° v. Stanisławska, pseud. Wilska (7 V 1877 Warszawa - 17 I 1941 Warszawa), aktorka, reżyser, dyr. teatruByła córką Juliana Dzięgielewskiego, litografa, i Reginy Eleonory z Bałdykowskich, siostrą => Heleny Łąckiej, żoną => Kazimierza W. Uczyła się w państw, gimn. ros. w Warszawie, a w 1893-94 w Klasie Dykcji i Deklamacji przy Warsz. Tow. Muzycznym (była uczennicą J. Kotarbińskiego, potem W. Rapackiego). 24 VI 1894 na popisie szkolnym grała rolę Ludwiki we fragm. „Intrygi i miłości”. Debiutowała ok. 1 XI 1894 pod pseud. Wilska w zespole J. Puchniewskiego w Siedlcach prawdopodobnie w roli Feli („Flirt"). Z zespołem tym, później kier. przez L. Dobrzańskiego, grała także w Petersburgu, Rydze i Moskwie (do maja 1895). Latem 1895 występowała u K. Kremskiego w Busku i Kielcach, w sez. 1895/ 96 u B. Mareckiego w Radomiu i Kielcach, w 1896-98 u F. Felińskiego, m.in. w Ciechocinku, Lublinie i Płocku. 6 IX 1896 w Raciążku k. Ciechocinka wyszła za aktora Kazimierza W. i odtąd stale używała jego nazwiska. W 1898 debiutowała w WTR: 28 IX w roli Azy („Chata za wsią” J.K. Galasiewicza i Z. Mellerowei), 30 IX -Judyty („Uriel Akosta"), 1 X - Mańki („Pan Damazy"), nie została jednak zaangażowana. W sez. 1898/99 występowała w Dolinie Szwajcarskiej i t. Odeon w Warszawie w zespole Z. Przybylskiego, w lecie 1899 w warsz. t. ogr. Wodewil. Od stycznia 1900 do września 1901 należała do zespołu T. Polskiego w Poznaniu i brała udział w jego objazdach. 11 IX 1901 debiutowała w T. Miejskim w Krakowie w roli Maryjki („Sobótki"); wkrótce zdobyła tam stanowisko jednej z najwybitniejszych aktorek, a F. Koneczny napisał o niej: „Oto będzie nowa Modrzejewska” („Przegląd Polski” 1902 t. 144 s. 562). W Krakowie pozostała do 1911; wyjeżdżała tylko na gościnne występy m.in. do Lwowa (1904 -T. Ludowy, 1909 -T. Miejski), Poznania (1908), Warszawy (1908 -T. Mały), Łodzi (1910), Kijowa (1910). W Krakowie rozpoczęła też działalność pedag. w szkole dram. pod kier. K. Gabryelskiego. Po rozwodzie z pierwszym mężem wyszła w 1911 za lekarza Grzegorza Stanisławskiego i zamieszkała w Kijowie. Stamtąd często wyjeżdżała na występy, m.in. do Krakowa (1911, 1912), Warszawy (1912 -T. Wielki), Łodzi (1912, 1913-T. Popularny; tam w 1913 reżyserowała po raz pierwszy „Makbeta"), Zagrzebia (1913, 1914), Lwowa (1914). W 1913-14 była zaangażowana w T. Polskim w Warszawie. Podczas I wojny świat. przebywała w Kijowie; początkowo występowała dorywczo w T. Polskim, a od marca 1915 zajmowała się kształceniem grupy młodzieży, z której powstał potem T. Studya pod jej kier. (pierwsze przedstawienie 22 II 1916). Zespół ten stworzony na wzór Studiów MChAT istniał do stycznia 1918 (W. ustąpiła z kierownictwa 16 XII 1917). Od sierpnia do grudnia 1918 kierowała z K. Markiewiczem T. Polskim w sali „Ogniwa”, a od lipca do października 1919 Państw. Młodym T. Polskim (potem zrzeszenie); tam 18 IX 1919 obchodziła jubileusz dwudziestopięciolecia pracy grając rolę tyt. w „Elektrze” H. Hofmannsthala i Jewdochę („Sędziowie"). W Kijowie wykładała też w ros. szkole teatralnej. W grudniu 1919 wróciła do Polski i po występach gościnnych w Krakowie, Łodzi i Poznaniu została zaangażowana do T. Rozmaitości w Warszawie jako aktorka i reżyser; należała do zespołu do 1922. W 1920-21 kierowała prywatną szkołą dram., a 1921-23 Państw. Szkołą Dramatyczną przy Konserwatorium Muzycznym. W 1921 była na występach w Zagrzebiu i Belgradzie. W 1923-25 grała i reżyserowała w T. im. Słowackiego w Krakowie. Od grudnia 1925 do czerwca 1926 kierowała zorganizowanym przez siebie t. Rybałt, który dawał przedstawienia na peryferiach Warszawy oraz w objazdach obejmujących m.in. Siedlce, Kobryń, Pińsk, Łuniniec, Baranowicze, Lidę, Nieśwież, Słonim, Białystok, Brześć Litewski, Chełm, Krasnystaw, Zamość, Hrubieszów, Włodzimierz, Kowel, Łuck, Równe. W sez. 1926/27 z R. Wasilewskim kierowała T. Miejskim w Lublinie. W 1927-30 jako aktorka i główny reżyser pracowała w T. Polskim w Poznaniu; 16 V 1930 obchodziła tam jubileusz trzydziestopięciolecia pracy grając rolę Księżnej de Reville („Świat nudów"). W Poznaniu wykładała też w szkole dramatycznej. W sez. 1931/ 32 grała i reżyserowała w T. Miejskich w Wilnie, w sez. 1932/33 kierowała z ramienia ZASP (przy współpracy T. Krotkego) T. Miejskim i T. Kameralnym w Łodzi. W 1934-39 była zaangażowana jako aktorka i reżyser w teatrach TKKT w Warszawie (od 1936 należała do zespołu T. Narodowego i Nowego). W tym czasie wykładała też w PIST. W okresie międzywojennym grała także w osiemnastu filmach i często wyjeżdżała na występy gościnne, sama lub z doraźnie zorganizowanym zespołem, m.in. do Lwowa (1922, 1923, 1926), Krakowa (1922, 1933, 1935, 1937, 1938), Wilna (1922, 1938), Torunia (1923, 1924, 1937), Łodzi (1923), Poznania (1925, 1927), Łucka (1933, 1934), Katowic (1935), Bydgoszczy (1939); zespół pod kier. jej i I. Solskiej występował w 1931 w Poznaniu, Bydgoszczy, Toruniu, Królewskiej Hucie, Rybniku, Tarnowskich Górach, Krakowie i Zakopanem. Ostatni raz wystąpiła 5 IX 1939 w T. Nowym w Warszawie w roli Vallidy Vrany („Baba-dziwo"). Po wybuchu II wojny świat. współpracowała z konspiracyjnym PIST i do ostatnich dni życia udzielała lekcji.
"Wysocka była wysokiego wzrostu - jak na kobietę - wyniosłej postawy, robiła wrażenie wyprostowanej” - pisał o niej J. Iwaszkiewicz zwracając też uwagę na jej oczy, „niezwykłe przede wszystkim dlatego, że fascynowała wielkość ich i blask”. Miała długie, ciemne włosy i klasyczny profil. Głos, początkowo oceniany jako „mały, wątły i bez głębszych akcentów” („Kurier Warszawski” 1898 nr 269), usilną pracą doprowadziła do tego, że w roli Pallady („Noc listopadowa") „miał moc spiżową dzwonu”. Rozszerzając skalę o tony niskie utraciła wprawdzie możliwość swobodnego operowania głosem w wyższych rejestrach, mimo to jednak „czuło się w nim najmniejsze drgania serca, najmniejsze wahania umysłu” (Iwaszkiewicz).
W pierwszym okresie pracy powierzano jej role amantek i salonowe. Nie było to jednak jej właściwe emploi. W Krakowie sięgnęła z powodzeniem po wielkie role tragiczne, takie jak: Balladyna („Balladyna"), Lukrecja („Beatryks Cenci"), Lady Makbet („Makbet"), Jewdocha („Sędziowie"), Klitemnestra („Oresteja"). W tych rolach, jak pisał Iwaszkiewicz, „zdawało się, że się urodziła na stopniach tronu”. Postacie te cechowała w jej ujęciu monumentalność, były one niejako napiętnowane przez los. Taka interpretacja wywodziła się zapewne z tradycji tragedii antycznej, którą W. specjalnie się interesowała. Doskonałość swej techniki aktorskiej wykazała też w rolach tyt. w „Elektrze” H. Hofmannsthala i „Judycie” F. Hebbla. Grała także rolę tyt. w „Hamlecie”. Pełne prawdy psychologicznej postacie kobiet silnych stwarzała w dramatach H. Ibsena i A. Strindberga, przede wszystkim w rolach Pani Alving („Upiory"), Rebeki („Rosmersholm"), Laury („Ojciec"). W okresie międzywojennym grała kilka słynnych ról tragicznych matek, jak np. Rollisonowa („Dziady"), Matka („Niespodzianka"), ale występowała też z powodzeniem w rolach komediowych staruszek, takich jak Adelina Whiteoak („Miła rodzinka"). Zapowiedzią tych ról była grana w Kijowie Pułkownikowa („Panna mężatka"). Zwracały w nich uwagę nie zaznaczające się dawniej akcenty ciepłego humoru. W tym okresie wzruszała jednak przede wszystkim prostotą gry. „Wchodziła na scenę swoim powolnym i ostrożnym krokiem krótkowidza i widownia traciła dech w piersiach. Zaczynała mówić na pozór jakby u siebie w domu - i od pierwszych słów rysował się charakter ludzki; w ostatnich rolach pełen był zazwyczaj pobłażliwej mądrości” - pisał B. Korzeniewski wspominając też „spokojne i władcze podniesienie ręki, która przez długi czas spoczywała nieruchomo na kolanach, albo trochę smutne i trochę rozbawione spojrzenie oczu, dotąd na pół przysłoniętych ciężkimi powiekami”. W jej działalności reżyserskiej największe znaczenie miał okres kijowski. T. Studya był pierwszym pol. t. eksperymentalnym, który zdołał przetrwać dłużej (dwa lata). Inscenizacja „Świerszcza za kominem” (1916) pozostawała jeszcze pod wyraźnym wpływem K.S. Stanisławskiego, którego W. znała od 1907, ale późniejsze przedstawienia, jak np. „Balladyna” (1917) inscenizowana w formie bajki, świadczą o samodzielności ujęcia i świadomym zerwaniu ze schematami t. naturalistycznego. Praca reżyserska W. łączyła się tu ściśle z działalnością pedag. opartą na zasadzie studyjnej. Po powrocie do Polski brak samodzielnego warsztatu pracy uniemożliwiał jej pełniejszą realizację swych założeń. Mimo to zdołała przygotować szereg interesujących i nowatorskich przedstawień. Ważniejsze inscenizacje z dawnego repertuaru, jak np. „Medea” (1924), „Dziady” (1927), „Noc listopadowa” (1930), były próbą swoistej realizacji idei t. monumentalnego. Często wprowadzała na scenę nowe sztuki pol. autorów, takie jak: „Straszne dzieci” (1922), „Lampka oliwna” (1924), „Śmierć na gruszy” (1925). Wiele czasu poświęcała działalności pedag., a konieczność odnowienia t. przez odrodzenie sztuki aktorskiej i nadanie jej pełnej wyrazistości, stłumionej przez naturalizm, głosiła w licznych artykułach publikowanych m.in. w „Życiu Teatru”, „Scenie Polskiej”, „Świecie Kulis”. Wybór jej artykułów wydano w tomie „Teatr przyszłości” (Warszawa 1973). Dzięki swej wszechstronnej działalności zdobyła sobie ogromny autorytet w środowisku teatr.; była członkiem zasłużonym ZASP i wielokrotnie była wybierana do jego Rady Artystycznej.
Stanisława Maria Dzięgielewska
(ID: psb.31560.17)
Zaloguj się 1928-2007 |
