„Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965”, t. I, PWN Warszawa 1973:
ZELWEROWICZ Aleksander Gustaw (14 VIII 1877 Lublin - 18 VI 1955 Warszawa), aktor, reżyser, dyr. teatruBył synem Aleksandra Z., komisarza sądowego, i Bronisławy z Rydzewskich, mężem aktorki Krystyny Z., ojcem aktorki Heleny Z. Uczęszczał w Warszawie do gimn. ale z VI klasy wydalono go z „wilczym biletem” za bywanie w t. ogródkowych. Po zdaniu matury w ros. gimn. w Orle studiował potem w Wyższej Szkole Handlowej im. Kronenberga, a jednocześnie w Klasie Dykcji i Deklamacji przy warsz. Tow. Muzycznym; tę ukończył w 1897. Za jego debiut uchodzi przygodny występ w roli Lokajczuka („Komedia omyłek"), odegranej 10 VI 1896 w warsz. Cyrku z zespołem t. łódzkiego. Dłuższy czas występował podobno w Dolinie Szwajcarskiej w amatorskim zespole Tow. Miłośników Sceny. W 1898-99 studiował nauki społeczne na uniw. genewskim. Bawiąc w Warszawie na wakacjach, dał się latem 1899 zwerbować do t. łódzkiego. Był aktorem tego t. w sez. 1899/1900 i występował z nim latem 1900 w warsz. t. ogr. Wodewil. Od jesieni 1900 zaangażował się do t. krak. i odtąd pracował tu przez osiem sez. jako aktor, a w ostatnich sez. także jako reżyser. Występował również w tym okresie w innych miastach, m.in. w 1903 w Cieszynie, a przypuszczalnie i w Grodnie. Od czerwca do sierpnia 1904 kierował grupą aktorów krak. na występach gościnnych w Zakopanem. Latem 1905 i 1906 występował gościnnie w warsz. t. w Filharmonii, a od 9 do 18 IV 1907 w Poznaniu. W sez. 1908/09 z ramienia łódz. Tow. Teatralnego był dyr. T. Victoria w Łodzi i występował ze swoim zespołem także w pobliskich osadach fabrycznych (Zgierz, Pabianice), niekiedy w odległych miastach, np. w Kaliszu, w marcu 1909 w Petersburgu, a w grudniu 1909 w warsz. Filharmonii. W nocy z 5 na 6 V 1909 T. Victoria spłonął. Z. zorganizował wówczas przedstawienia na dochód zespołu w T. Wielkim (14-19 V), a następnie ruszył w objazd do Kalisza, Kutna, Łowicza, Tomaszowa, Piotrkowa, Częstochowy, Lublina, Radomia i Sosnowca. Sez. 1909/10 otworzył w Łodzi 23 X w przerobionym na t. magazynach przy ul. Cegielnianej (obecnie T. im. Jaracza). W tym czasie popadł w konflikt z Tow. Teatralnym. W styczniu 1910 odbył podróż do Moskwy. Przez pewien czas nosił się z myślą przejścia na scenę ros., poniechał tego zamiaru, w marcu 1910 złożył jednak kierownictwo t. łódz. i wyjechał na występy gościnne do Lwowa. Potem występował w T. im. Słowackiego w Krakowie (4-10 VI) i powtórnie we Lwowie (15 VI - 30 VII). Wobec ustępstw Tow. Teatralnego odnowił z nim współpracę jako dyr. t. łódz. w sez. 1910/11. W marcu 1911 był z zespołem łódz. na występach gościnnych w Kijowie. Czwarty sez. jego dyrekcji został przerwany na samym początku, gdyż 24 X 1911 spłonął t. przy ul. Cegielnianej. Przez miesiąc występował wtedy ze swymi aktorami w T. Wielkim. Na resztę sez. 1911/12 zaangażował się z częścią zespołu - sam jako aktor i główny reżyser - do T. Zjednoczonego w Warszawie. Latem 1912 współpracował z zespołem K. Hoffmana w Połądze.
Następnie zaangażował się do nowo powstającego T. Polskiego w Warszawie. Jesienią 1912 uczestniczył w wyprawie zespołu do Rosji, 29 I 1913 wystąpił na inauguracyjnym przedstawieniu w Warszawie w roli Eutychiana („Irydion") i pracował tu przez dwa sez., wyjeżdżając w końcu z zespołem na występy do Kijowa (24 X-1 XI 1914). W 1914-15 występował w t. .pol., w Kijowie uczestnicząc w występach tego t. w Żytomierzu, Berdyczowie, Humaniu i Winnicy. W lutym i marcu 1915 występował gościnnie ze zorganizowanym przez siebie Tow. aktorów dramatycznych w Petersburgu. W kwietniu gościł w Wilnie, stamtąd wrócił do Warszawy i zaangażował się do T. Powszechnego, po miesiącu przeniósł się do T. Polskiego i pracował tu przez dwa sez., najpierw pod dyr. A. Szyfmana, potem w zrzeszeniu aktorów (był członkiem jego zarządu). W sez. 1917/18 był aktorem T. im. Słowackiego w Krakowie. Z Krakowa wrócił do Warszawy; w sez. 1918/19 występował w T. Polskim, w sez. 1919/20 w T. Miejskich, uczestnicząc również w pracach Reduty. W sez. 1920/21 był dyr. T. Miejskiego w Łodzi. W 1921-25 znowu pracował w T. Polskim jako aktor i reżyser. W sez. 1925/26 był współdyr. T. im. Bogusławskiego w Warszawie (z L. Schillerem i W. Horzycą). Ponadto reżyserował w T. Wielkim. W 1926-29 grał i reżyserował w T. Miejskich (Narodowy, Nowy, Letni), a także w T. Nowości. W 1929-31 był dyr. T. na Pohulance w Wilnie. W 1931-34 po raz piąty pracował w T. Polskim, w 1934-38 na wszystkich scenach TKKT i w T. Wielkim. W sez. 1938/39 był współdyr. T. Narodowego (zastępcą jego był W. Horzyca). W całym tym okresie często występował gościnnie, m.in. w Łodzi (kwiecień 1918), Poznaniu (latem 1921, 1922 i 1931), Wilnie (wiosna 1925) i Lublinie (1926). Reżyserował również i występował gościnnie w Rydze i w Pradze. W 1928 reprezentował z L. Schillerem pol. środowisko teatr. na jubileuszu MChAT w Moskwie. W 1932-35 wyjeżdżał ze studentami PIST na Łotwę, do Czechosłowacji, Jugosławii i Włoch. Od 1911 grał w filmach pol. (do 1939 ponad dwadzieścia ról). Często z wielkim powodzeniem występował w Polskim Radiu. W okresie okupacji niem. wycofał się z teatru. Pracował na wsi jako dozorca obory, potem kasjer i kwestarz Domu Inwalidów Wojennych, wreszcie kierownik przytułku dla starców. Był aresztowany (ale tylko przez kilka dni). 22 III 1945 grał rolę Księdza („Wesele") na przedstawieniu inaugurującym działalność T. Wojska Polskiego w Łodzi i pracował tu do 1947. W 1947 występował gościnnie w Katowicach, a potem przez kilka tygodni w T. im. Słowackiego w Krakowie. Od jesieni 1947 zaangażował się do T. Polskiego w Warszawie, gdzie pozostał już do końca życia. Od 1948 nurtowała go choroba prowadząca do niedowładu nóg i rąk. Mimo to występował jeszcze w 1954, choć nie mógł już wtedy chodzić. Tegoż roku był z zespołem T. Polskiego na występach w T. Narodów w Paryżu i tu po raz ostatni ukazał się na scenie (jako Jaskrowicz w „Grzechu”, 13 VII 1954).
Pięciokrotnie obchodził jubileusze: 14 V 1925 w roli Tartuffe'a („Świętoszek") w T. Polskim; 5 V 1931 w tyt. roli w „Adwokacie i wróżce” w T. na Pohulance w Wilnie; 15 III 1935 w roli Parwitza („Krysia") w T. Narodowym; 8 XI 1946 w tyt. roli Pana Damazego w T. Powszechnym w Łodzi; 16 II 1954 w roli Jaskrowicza („Grzech") w T. Polskim. Ostatni jubileusz był zarazem jego ostatnim występem w kraju. Od 1919 należał do ZASP; był współtwórcą Związku, członkiem Naczelnej Rady Artystycznej, od 1924 członkiem zasłużonym. Dwukrotnie otrzymał nagrodę państwową: I stopnia w 1950 i zespołową za przedstawienie „Grzechu” w 1951. Należał do najsłynniejszych pol. nauczycieli gry aktorskiej. Działalność pedag. zaczął w szkole J. Hryniewieckiej w Warszawie. Kontynuował ją od 1918 w Warsz. Szkole Dramatycznej, a od 1921 w Szkole Dramatycznej przy Konserwatorium Warsz.; w 1923-29 był kierownikiem tej szkoły przeprowadzając w niej gruntowne reformy. Ponownie został jej kierownikiem w 1931. Po przekształceniu jej w PIST (1932) był pierwszym dyr. tej uczelni do 1936, kiedy mu dyrekcję odebrano. W 1945 odtworzył w Łodzi PIST i był jego dyr. do 1946. W 1947, poróżniony z nowym zwierzchnikiem, L. Schillerem, przeniósł się do Warszawy, zorganizował Państwową Szkołę Dramatyczną, był jej rektorem do chwili połączenia z PWST (1949), a potem prof. i honorowym rektorem do końca życia. Od 1955 ta uczelnia nosi jego imię. Był żonaty z Emilią Kulikowską (ślub w styczniu 1903 w Grodnie), po jej śmierci z aktorką Krystyną Sewerinówną (ślub 3 VII 1927 w Warszawie), a po raz trzeci z Marią Borowską (ślub w 1951).
Był wysoki, barczysty, miał kształtną głowę, wydatny nos i wyraziste oczy. „Głos jak najszczęśliwszy, piersiowy, a dykcja bardzo poprawna i do tego nader urozmaicona” - zauważył F. Koneczny po jego pierwszych występach w Krakowie, orzekając bez wahania że jest „pierwszorzędnym talentem” („Przegląd Polski” 1900 z. 5.). Istotnie, wybił się szybko jako aktor charakterystyczny o niecodziennej pomysłowości i zadziwiającym zmyśle transformacji. Grał w Krakowie m.in. Bentivoglia („Odrodzenie"), Grabca („Balladyna"), Kaspra i Czepca („Wesele"), tyt. rolę w „Wujaszku Wani” (którego sam tłumaczył). Za dyrekcji L. Solskiego wysunął się już na czoło zespołu. Rozgłos ogólnopolski przyniosła mu jego dyrekcja w Łodzi. Z. stworzył tu świetny zespół, do którego należał m.in. A Mielewski, A. Siemaszko, S. Jaracz, K. Junosza-Stępowski. Jego repertuar był wówczas najambitniejszy w całym kraju, obejmował m.in. „Dziady”, „Sen srebrny Salomei”, „Irydiona”, „Wesele”, po raz pierwszy w Polsce wystawiono „Klątwę” (23 X 1909) i „Samuela Zborowskiego” J. Słowackiego (7 IX 1911). We wszystkich tych sztukach Z. występował jako aktor. Wszystkie również reżyserował (niektóre wspólnie z A. Mielewskim). Część swego dorobku łódz. pokazał potem w T. Zjednoczonym w Warszawie.
Podczas I wojny świat. i tuż po niej utwierdził swój autorytet reżyserski cyklem szeroko dyskutowanych inscenizacji, w których zwykle sam grał główne role. W Krakowie wystawił wówczas m.in. „Cyrulika sewilskiego” i „Pana Jowialskiego”, w Warszawie „Pana de Pourceaugnac” i nową wersję „Cyrulika sewilskiego”. Rewelacją był zwłaszcza „Pan de Pourceaugnac” (28 V 1918), w którym uderzał prawie jeszcze w Polsce nie stosowany ton jaskrawej groteski przy całkowitej rytmizacji mowy, gestu i ruchu. Odtąd liczył się nie tylko do najwybitniejszych aktorów, ale także do najśmielszych i najbardziej oryginalnych inscenizatorów, póki dzieła L. Schillera nie przyćmiły w tej dziedzinie jego sławy. Wszakże i w późniejszych latach inscenizacje Z. wywoływały burzliwe dyskusje (np. „Dziady” w T. Narodowym w 1927). W okresie dyrekcji wil. miał wiele wybitnych osiągnięć inscenizacyjnych, jak np. „Wielki człowiek do małych interesów” czy „Sen nocy letniej”. Jego obfity dorobek aktorski - ogółem grał ok. ośmiuset ról - był zastanawiająco różnorodny. Początkowo Z. słynął przede wszystkim ze swoich ról komicznych, granych z niebywałym rozmachem, bez oszczędzania śmieszności, która tkwiła w jego własnym wyglądzie (z wiekiem stawał się coraz bardziej otyły). Rychło jednak zauważono, że na dnie jego bufonad skrywa się zwykle osad goryczy. O postaci Argana w „Chorym z urojenia” (1921) pisał L. Schiller, że „jej śmiech głupawy komplikuje skurcz nie dającego się utaić bólu i smutku: z jej próżnych, blachmalem śmierci przesłonionych oczu przeziera pustka tragiczna, która szkli się wesołym blaskiem, gdy komedio-balet w rozkiełzanym finale kpi w żywe oczy ze zdrowego rozsądku”. Nawet w takich postaciach jak Szambelan („Pan Jowialski") czy Pan Damazy, wyczuwano szyderstwo, z jakim Z. obnażał ich słabości. Utrzymuje się opinia, że mimo opanowania, cechującego go w życiu codziennym, był jednostką wewnętrznie rozdartą. Temu też przypisuje się prawdę wyrazu, jaką nadawał postaciom dramatycznym, głęboko cierpiącym z powodu popełnionych błędów czy z racji jakichś tajemnych powikłań swojej psychiki. Frapująco wypadało to w wypadku ros. inteligentów, których grał z widocznym znawstwem i upodobaniem. Znamienna jest tu słynna kreacja Majora („Fantazy"), grana niemal w ciągu całej kariery aktorskiej. Za szczytowe wcielenie tego cyklu uchodzi Porfiry w „Zbrodni i karze” (1934). Nie zasklepiał się jednak w żadnym kierunku, nie zastygał w stereotypach. Z temperamentu zdawałoby się jak najdalszy od stylu J. Szaniawskiego, należał do tych reżyserów i aktorów, którzy najbardziej przyczynili się do utrwalenia jego teatr. pozycji. Wystawił ogółem pięć sztuk Szaniawskiego i stworzył w nich kilka świetnych ról, z których najwyżej ceniony był Mecenas („Adwokat i róże"), a potem Parwitz („Krysia"). Wg B. Korzeniewskiego na premierze „Krysi” ,to było może największym urokiem przedstawienia - patrzeć, jak ten krwisty, impetyczny człowiek poddaje się rygorom ściszenia, subtelnościom, poetyckim wydelikaceniom. Nade wszystko - jak paruje mgiełką autorskiej ironii”. W 1939 sprawił wielkie wrażenie w roli Reżysera („Nasze miasto"), która była arcydziełem prostoty. Po wojnie dał jeszcze dwie wielkie kreacje, nacechowane smutną mądrością rezygnacji: Żebraka („Elektra") i Jaskrowicza („Grzech"). Ogłosił wiele artykułów na tematy teatr., a pośmiertnie wydano jego wspomnienia pt. „Gawędy starego komedianta” (Warszawa 1958).
Aleksander Gustaw Zelwerowicz
(ID: teatr.13718.1)
