„Słownik biograficzny teatru polskiego 1900-1980”, t. II, PWN Warszawa 1994:
DĄBROWSKI Stanisław, właśc. Stanisław Aleksander Spiegel (24 III 1889 Lwów - 9 I 1969 Góra Kalwaria k. Warszawy), aktor, reżyser, scenograf, dyrektor teatruBył synem Antoniego Spiegla, naczelnika urzędu pocztowego, i Wandy Michaliny ze Spolskich, ojcem historyka teatru Jerzego
Gota. Uczył się w gimn. w Rzeszowie i Jaśle, gdzie w 1908 uzyskał maturę. Następnie wyjechał do Wiednia i studiował prawo (1908-09) oraz uczęszczał na wykłady z historii sztuki. Po powrocie do Lwowa, w 1909-10 nadal studiował prawo, a w 1910-12 pracował w Kasie Oszczędności miasta Jasła. Potem przygotowywał się do zawodu aktora pod kier. R.
Żelazowskiego. Występować zaczął (od razu pod nazwiskiem D.) od pocz. sez. 1913/14 (od sierpnia 1913) w T. im. Słowackiego w Krakowie; grał role epizodyczne, np. Zana („Dziady"), Jaśka („Betleem polskie"), Freda („Pigmalion"), Kurutę („Kordian"); projektował też kostiumy do przedstawień, np. w 1913 do niezrealizowanej „Sonaty widm”. W t. krak. występował do pocz. września 1914. Jesienią 1914 z zespołem t. lwow. przybył do Wiednia, gdzie od grudnia t.r. do poł. kwietnia 1915 występował w T. Polskim pod dyr. L.
Hellera, a także z teatrem tym był w Pradze, Bratysławie i Baden. Grał w tym zespole m.in. Staszka i Widmo („Wesele"), Mariana („Tamten"), Sędziego („Sędziowie"), Szpekina („Rewizor"), Bagatelkę („Dom otwarty"); był także scenografem (m.in. projektował kostiumy do „Dam i huzarów”, dek. i kostiumy do „W gołębniku”, „Ślubów panieńskich"). Po wyjeździe Hellera pozostał z częścią zespołu w Wiedniu i 3 V 1915 wystawiono tu „Warszawiankę” (grał Starego Wiarusa). Potem przystąpił do organizowania w Wiedniu nowego zespołu pol., który pod dyr. jego i K.
Bendy, pn T. Polski występował od 7 VIII 1915 w sali przy Johannesgasse 4 (na inaug. dano „Śluby panieńskie” w reżyserii obu dyr., a D. grał Albina). W teatrze tym był również scenografem. W pocz. października 1915 opuścił Wiedeń i wrócił do Krakowa, gdzie był w T. im. Słowackiego od 10 X t.r. do końca sez. 1915/16. W 1916 grał rolę Maksyma w kręconym w Krakowie filmie niem.-pol. „Pod jarzmem tyranów” (Tyrannenherrschaft). Następnie występował dorywczo w różnych teatrach i zespołach objazdowych; okres ten (do 1919) nie jest wystarczająco udokumentowany, wiadomości o D. są niepewne i mogą dotyczyć innych aktorów, którzy używali wówczas na scenie tego samego nazwiska. Był przez pewien czas w zespole D.
Baranowskiego (1916 w Tarnowie), a także A.
Olędzkiego w Kielcach (listopad 1916), potem w innych zespołach objazdowych na terenie Królestwa Polskiego. W pierwszej poł. 1919 był w Krakowie, rysował ilustracje do „Ilustrowanych Nowin Krakowskich”. W październiku i listopadzie 1919 występował w T. Dramatycznym w Warszawie (m.in. jako Nowowiejski w Jesiennym wieczorem), a od grudnia 1919 do wiosny 1920 w T. Wielkim w Lublinie (np. Samuel w „Sędziach"). Od kwietnia 1920 występował w zespole pn. Teatr wojskowy frontu wschodniego Wojska Polskiego (inna nazwa Teatr frontowy III Armii); odcięty przy odwrocie wojsk pol. w Żytomierzu, pod koniec t.r. przedostał się do Polski. Od pocz. 1921 do końca sez. 1920/21 grał i projektował dekoracje w T. Bagatela w Krakowie. Od 1921 do 1927 działał w teatrach na Pomorzu. W sez. 1921/22 i 1922/23 był aktorem, reżyserem i scenografem (gł. projektował kostiumy) T. Narodowego w Toruniu; z teatrem tym w kwietniu i maju 1922 i w 1923 występował w objeździe w innych miastach na Pomorzu, m.in. w Gdańsku (1922). W sez. 1923/24 występował w T. Miejskim w Grudziądzu i okresowo nim kierował. Od 1 V 1924 powrócił do T. Miejskiego w Toruniu i pozostał w nim też w sez. 1924/25 jako aktor, reżyser i scenograf („kierownik plastyki scenicznej"). Od października 1924 wykładał mimikę, charakteryzację i kostiumologię w studium aktorskim założonym przy t. toruńskim. W sez. 1925/26 w Zjednoczonych T. Pomorskich (Miejskich) Toruń-Bydgoszcz-Grudziądz był kier. artyst., reżyserem i aktorem T. Miejskiego w Grudziądzu, a od 1 III 1926, po utworzeniu zrzeszenia aktorskiego pn. T. Miejskie Toruń-Grudziądz, dyr. sceny w Grudziądzu (przez cały ten sez. zespół z Grudziądza występował zarówno na scenie macierzystej, jak i w Toruniu). W sez. 1926/27 był aktorem i głównym reżyserem dramatu i komedii T. Miejskiego w Toruniu, z którym wyjeżdżał na występy na Pomorze i w Poznańskie. W Toruniu i Grudziądzu reżyserował b. dużo, przede wszystkim wiele komedii i fars, a także: „Antychrysta” (1925), „Mazepę” (1926; sam grał rolę tyt.), „Marię Stuart” J. Słowackiego (1926), „Warszawiankę” (1926; grał Chłopickiego), oraz z K. Bendą: „Irydiona” (1924), „Lilię Wenedę” (1925) - do obu opracował też scenografię i „Horsztyńskiego” (1927; grał rolę tyt.). Ponadto 3 VII 1926 na dziedzińcu ratusza toruńskiego wystawił wraz z Bendą „Hamleta”, do którego opracował „plastykę symultaniczną sceny”. W rec. z pierwszej poł.( 1. dwudziestych często wyrażano uznanie dla jego scenografii. Wtedy też zdobył, obok Bendy, pozycję lubianego amanta, choć grał również wiele ról zdecydowanie charakterystycznych H. Małkowska wspo- minała go z tych lat: „Ognisty brunet o płomiennych, czarnych oczach, ciemnych, gęstych brwiach, z fajką w troszkę złośliwie uśmiechających się ustach. Wysoki, zgrabny - cel westchnień pań z widowni”, „pomimo, że zbliżał się do czterdziestki, z młodzieńczą łapczywością lubił dużo grać i podobały mu się wszystkie role”. Najważniejsze z nich to: Pan Młody („Wesele”, 1921), Malvolio („Wieczór Trzech Króli”, 1922), Birbancki („Dożywocie”, 1922), Don Fernand („Cyd”, 1923), Jęzory Pasiukowski („W małym dworku”, 1923), Diabeł („Diabeł”, 1924), Albin („Śluby panieńskie”, 1925), Kolumna Wiedeński („Małka Szwarcenkopf”, 1926), Metternich („Orlę”, 1927), Car („Kordian”, 1927). W sez. 1927/28 i 1928/29 występował w T. Miejskim w Lublinie, gdzie od stycznia 1928 był też głównym reżyserem. Już w pierwszym sez. wystawił tu, w swej insc. i reż., „Nie-Boską komedię” (28 IV 1928 - było to pierwsze wystawienie w Lublinie; grał Hrabiego Henryka), a także m.in. „Horsztyńskiego” (grał rolę tyt.), a w sez. 1928/29 m.in.: „Irydiona” (także we własnej scenografii; grał Heliogabala), „Wyzwolenie” (grał Prezesa) i „Hamleta” (grał rolę tyt.). Inscenizacje te były nie tylko ambitne, lecz rzetelnie opracowane i o wysokim poziomie artyst.; szczególnie przedstawienie „Nie-Boskiej komedii” stało się ważnym wydarzeniem w dziejach sceny lubelskiej. W czasie pobytu w Lublinie współpracował w roku akademickim 1928/29 z Katolickim Uniw. Lubelskim (był lektorem dykcji). W tym okresie występował gościnnie (zapewne w lipcu 1928) w T. Polskim w Wilnie; grał w „Bajce o wilku”, „Pannie Flute”, „Magdalenkach”, „Tajemnicy Makropulosa”. W 1929 grał w sztuce „Najpiękniejsze oczy świata” w imprezie objazdowej M. Blochmana. W sez. 1929/30 (wg M. Gawareckiej dopiero na jego przełomie) zgłosił swą dymisję z t. lub., już jednak od jesieni 1929 pracował poza Lublinem. Występował w t. radiowym. Dla objazdowego T. Premier wyreżyserował „Wielki kram” (grał Boanergesa) i występował z nim m.in. w T. Miejskim we Lwowie (5 X 1929) i T. Polskim w Poznaniu (4 XI t.r.). W drugiej poł. sez. 1929/30 i w sez. 1930/31 występował w T. Miejskim w Grodnie, gdzie także m.in. reżyserował „Lilię Wenedę”, opracował scenografię „Wieczoru Trzech Króli” (grał Malvolia). Równocześnie współpracował z innymi zespołami, np. w lutym 1930 z aktorami warsz. grał w Płocku, a w styczniu 1931 z zespołem M.
Balcerkiewicz w Cieszynie. W 1. późniejszych tylko niekiedy angażował się na cały sez. do teatrów stałych, raczej doraźnie brał udział (jako aktor i reżyser) w różnych imprezach objazdowych, m.in. od 1931 w objazdach organizowanych pod firmą Reduty. W 1932 współpracował z zespołem objazdowego teatru pod patronatem Związku Obrony Kresów Zachodnich i występował z nim m.in. w Płocku (luty, kwiecień). Od października 1932 do poł. stycznia 1933 był aktorem i kier. pracowni kostiumów T. Artystów w Warszawie; w kwietniu 1933 opracował dek. do „Carewicza” w warsz. T. im. Zapolskiej. Na sez. 1934/35 zaangażował się jako aktor i główny reżyser dramatu do T. Miejskiego w Bydgoszczy; reżyserował m.in. „Mazepę” (grał Króla), „Zemstę”, „Rozbitki”, „Powrót posła”, „Ich czworo”, adaptował na scenę i wystawił „Robinsona Cruzoe” i „Małego lorda”. Następnie współpracował jako reżyser i aktor z zespołami organizowanymi przez Redutę i uczestniczył w objazdach przez wiele miesięcy w 1935-37; odwiedził z zespołem Reduty wielokrotnie: Płock, Kielce, Radom, Siedlce, Sandomierz, a także m.in. Wilno i Baranowicze (1935), Gdańsk i Bydgoszcz (1936), Przemyśl (1937); reżyserował wówczas popularne komedie S. Kiedrzyńskiego: „Raz się tylko żyje” (m.in. z okazji jubileuszu autora w T. Miejskim w Bydgoszczy, 7 VII 1936) oraz „Serce na wolności”. W sez. 1937/38 należał do zespołu T. im. Orzeszkowej w Grodnie, a od maja do lipca 1938 znowu brał udział w objeździe Reduty. W sez. 1938/39 był w objazdowym T. Wołyńskim w Łucku i Lublinie; w teatrze tym reżyserował m.in. w 1939 „Dziewczynę z lasu” (grał Wielorzeckiego) oraz Urwisa; były to prawdopodobnie jego ostatnie prace reżyserskie i role. W czasie II wojny świat. pracował jako kelner w barze „Pod światełkami” (własność M. i F. Chmurkowskich) w Radości k. Warszawy. Od 1942 prowadził też, przy współpracy H. i W. Małkowskich, tajne kursy dram. w Radości i Warszawie. Około 1943 przez kilka tygodni był więziony w Lublinie. W czasie okupacji niem. przede wszystkim pracował naukowo. Pasję historyka i kolekcjonera teatraliów ujawniał niemal od początków pracy w teatrze. Już w Wiedniu zaczął zbierać m.in grafikę o tematyce teatralnej. „Równolegle do pracy zawodowej uprawiał samodzielne studia i poszukiwania w zakresie historii teatru, tworząc znakomitą kolekcję (drugą co do znaczenia po zbiorach Rulikowskiego)” - pisał Z. Raszewski we Wstępie do „Słownika biograficznego teatru polskiego 1765-1965”. Zmieniając często miasta, w których występował, „swe wolne chwile spędzał w archiwach i miejskich bibliotekach, studiował teatralne dokumenty i literaturę, nie pomijał ksiąg parafialnych, zapomnianych starych druków, rozproszonych afiszy i programów teatralnych” i „z rutyną zawodowego, świadomego metod poznawczych badacza historii teatru, w kolejnych rozprawkach, zawsze niewielkich objętościowo, rozsupływał prawdę o dziejach teatru” (E. Udalska). Stał się najwybitniejszym znawcą i historykiem pol. t. prowincjonalnego. Od 1924 publikował prace, dotyczące nie tylko historii teatru, ale także sztuki, rzemiosła artyst. i etnografii. Ze szczególnym zamiłowaniem zajął się biografistyką teatr., zwłaszcza od 1. trzydziestych dwudziestolecia międzywojennego, gdy postanowił (wraz z M. Rulikowskim) napisać kompletny słownik ludzi teatru działających w Polsce od powstania sceny narodowej (sam materiały do słownika zaczął zbierać już ok. 1928). W czasie II wojny świat. dwukrotnie utracił w Warszawie większą część swych zbiorów (we wrześniu 1939 i podczas powstania warsz.). Mimo tych strat jego kolekcja, zawierająca przede wszystkim fotografie, dokumenty (dużo rękopisów), pamiętniki, afisze i druki, wzbogacona po wojnie, stała się największym, pryw. archiwum teatr. w Polsce (zbiory te zakupiły w większości Bibl. Nar. i Muzeum Teatr. w Warszawie).
Po wojnie do pracy w teatrze nie wrócił. Od kwietnia 1945 wykładał historię sztuki w Studiu Dram. I.
Galla w Krakowie, od 1946 do 1949 historię t. pol. i powszechnego w PWST w Łodzi, a od 1949 do 1956 w PWST w Warszawie. Równocześnie w 1950-60 był wykładowcą historii teatru i techniki teatr. w Państw. Lic. Techniki Teatr. w Warszawie. W 1948-49 współpracował jako kustosz z Instytutem Teatrologicznym prowadzonym przez M. Rulikowskiego w Warszawie. Od 1955 był pracownikiem naukowym Zakładu Historii i Teorii Teatru Państw. Instytutu Sztuki (od 1959 IS PAN) i pozostał tu na etacie do 1961. W czerwcu 1962 obchodził w IS PAN jubileusz pięćdziesięciolecia pracy teatr. i naukowej. Od 1960 ciężko chorował; w 1965 przeniósł się z Radości, gdzie mieszkał po wojnie, do Schroniska Artystów Weteranów Scen Pol. w Skolimowie; ostatni rok życia spędził w domu opieki społecznej w Górze Kalwarii. Byt członkiem zasłużonym SPATiF-ZASP. Po wojnie pracował niezwykle intensywnie. Publikował książki, dziesiątki artykułów, przede wszystkim jednak gorączkowo pracował nad największym dziełem swego życia - „Słownikiem biograficznym teatru polskiego”. Materiały do niego, przeważnie źródłowe, gromadzone już w okresie mię dzywojennym, owoc wieloletnich poszukiwań na terenie całej Polski w najrozmaitszych, często dawno zniszczonych lub niedostępnych zbiorach, w formie olbrzymiej (liczącej ok. 6 tysięcy pozycji) kartoteki pracowników pol. sceny, znalazły się w 1955 w Państw. Instytucie Sztuki. Do ostatnich chwil życia D. uzupełniał życiorysy aktorów i blisko współpracował z Redakcją w IS PAN przygotowującą „Słownik” do wydania.
Był inicjatorem wielu prac i książek o aktorach i t. polskim. Jego ogromna wiedza, oraz życzliwość i bezinteresowna hojność w udzielaniu informacji i udostępnianiu zbiorów, była znana w całej Polsce; stał się, szczególnie po wojnie, niemal „instytucją informacyjną” dla wszystkich, którzy zajmowali się historią teatru. „Każdy kto interesował się teatrem i historią sceny znajdował u niego pomoc, a młodzi badacze - opiekę” - pisał E. Szwankowski. Sam był autorem ok. 270 publikacji dotyczących historii teatru; wśród nich można wyróżnić trzy główne nurty: historia teatru miast, biografie aktorskie (książki, artykuły w prasie, hasła w „Polskim słowniku biograficznym") i dzieje scen. sztuk teatr. (publikacje gł. w prasie, programach teatr. i książkowych edycjach dramatów). Do najważniejszych pozycji z pierwszego nurtu należą: „Teatr w Lublinie i teatry w Lubelskiem” (1860-1880) (Lublin 1929) i „Teatr hetmański w Białymstoku w XVIII w”. (Białystok 1938); z drugiego: „Kazimierz Kamiński” (współautor R. Górski; Warszawa 1956), „Adolfina Zimajer” (Warszawa 1960), oraz „Jaracz” (druk w: „Teatr” 1950 nr 8-10); z trzeciego: „Fredro na scenie” (współautor R. Górski; Warszawa 1963). Opracował i wydał pamiętniki S. Krzesińskiego pt. „Koleje życia, czyli Materiały do historii teatrów prowincjonalnych” (Warszawa 1957), a przy współpracy R. Górskiego dwa tomy „Wspomnień aktorów 1800-1925” (Warszawa 1963). Już po śmierci D., osiem trudno dostępnych jego prac dotyczących t. pol. doby Oświecenia, wydano w książeczce pt. „Aktorowie w podróży” (Warszawa 1969).
Ś.P.
STANISŁAW DĄBROWSKI
AKTOR REŻYSER
HISTORYK TEATRU
* 24.III.1889 + 9.I.1969
Stanisław Aleksander «Dąbrowski» Spiegel
(ID: teatr.18028.1)
Zaloguj się
?1860-
