„Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965”, t. I, PWN Warszawa 1973:
CHMIELIŃSKI Józef (17 XII 1862 lub 1859 Warszawa - 28 IX 1941 Warszawa), aktorBył synem Władysława Ch. i Marii z Michałowiczów, mężem => Heleny Ch. Uczęszczał w Warszawie do gimn. i do Klasy Rysunkowej W. Gersona, w której studiował malarstwo i rzeźbę kontynuowane później we Lwowie pod kier. A. Popiela i L. Marconiego. Przed 1882 wstąpił do szkoły dram. E. Derynga i w zespole szkolnym debiutował w lipcu 1882 w warsz. t. Nowe Tivoli w roli Albina („Śluby panieńskie"). Następnie występował na prowincji w zespole F. Ratajewicza, później wrócił do Warszawy i uczył się u J. Królikowskiego i J. Kotarbińskiego. W 1883 występował w warsz. t. ogr. Eldorado, latem 1884 w warsz. t. ogr. Belle Vue, w 1885 w Łodzi. W tym czasie zarabiał jeszcze na życie jako drzeworytnik (drzeworyty swoje zamieszczał m.in. w ,Biesiadzie Literackiej"). 27 VII 1885 debiutował w warsz. T. Letnim w tyt. roli w sztuce „Hans Jurga”, a 10 IX tego roku grał Dobka („Friebe"), ale nie został przyjęty do WTR i zaangażował się do zespołu J. Teksla w Łodzi. W lecie 1887 i 1888 występował w warsz. t. ogr. Alhambra. 25 VII 1888 ponownie debiutował w WTR w roli starego Apfela („Małżeństwo Apfel"). W sez. 1888/89 występował w Łodzi w zespole Ł. Kościeleckiego, latem 1889 z tym zespołem w warsz. t. ogr. Belle Vue, a potem prawdopodobnie wrócił do Łodzi. Od jesieni 1890 został zaangażowany do t. lwow., gdzie pozostawał do 1919, niekiedy tylko wyjeżdżając na gościnne występy, m.in. w styczniu 1898 do Warszawy i biorąc udział w występach t. lwow. w Warszawie (1896), Kijowie (1905), Wiedniu (1910) i Paryżu (1913). W 1892 ożenił się we Lwowie z aktorką Heleną Czechowicz. Mając w tym czasie wyrobioną opinię wybitnego aktora, zaczął udzielać lekcji deklamacji i gry scenicznej. 8 V 1912 obchodził na scenie lwow. T. Miejskiego jubileusz trzydziestolecia pracy scen. w roli Augusta („Przed ślubem"). Po I wojnie świat. przeniósł się do Warszawy. W 1920 wystąpił w T. Polskim w dwóch rolach: Pankracego („Nie-boska komedia") i Mac Moylera („Pułaski w Ameryce"); w lecie 1920 zaangażował się do T. Rozmaitości (od 1924 T. Narodowy), gdzie pozostał do 1932. Równocześnie występował i na innych scenach warsz. (w T. im. Bogusławskiego, w T. Letnim). Czasem wyjeżdżał na występy gościnne, m.in. do Wilna (maj 1925 T. Polski) i Lwowa. W 1932 obchodził uroczyście jubileusz pięćdziesięciolecia pracy, najpierw w Warszawie, grając 9 I Balta („Fortepian"), potem 12 IV we Lwowie w roli Ojca („Dzień jego powrotu"). Był już wtedy na emeryturze i po 1932 występował na scenie sporadycznie, m.in. we wrześniu 1938 grał w warsz. T. Narodowym Rejenta („Zemsta").
Warunki zewnętrzne (niezbyt wysoki wzrost, ciężka budowa) zadecydowały o tym, że prawie nie grał amantów, a bardzo wcześnie zaczął występować w rolach ludzi dojrzałych, nawet starców (jeszcze w Łodzi grał Telesfora w „Domu otwartym"). Chętnie grał bohaterów tragicznych, choć takie role jak Wojewoda w „Mazepie” czy szekspirowskie: Hamlet („Hamlet"), Brutus („Juliusz Cezar"), nie przyniosły mu sukcesów. Brakowało mu w nich gwałtowności i siły. Z powodzeniem natomiast grał w wielkim repertuarze role o charakterze retorycznym, jak np. Ksiądz Piotr („Dziady"), Ksiądz Marek („Konfederaci barscy"), Derwid („Lilla Weneda"). Umiał wykorzystać na scenie swe zdolności rzeźbiarskie, nie tylko w charakteryzacji, ale także dla nadania gestom i postawie wyrazu plastycznego. Był bardzo dobrym recytatorem, miał doskonałą dykcję i wielki szacunek dla słowa poetyckiego. Walory te wykorzystywał z powodzeniem również w rolach komediowych, zwłaszcza fredrowskich, jak np. Rejent („Zemsta"), Benet („Pan Benet"). Skłonność do refleksji predestynowała go do grywania postaci spokojnych i zrównoważonych. Do wybitnych jego osiągnięć należały niektóre role ibsenowskie: Stockman („Wróg ludu"), Pastor Manders („Upiory"), Dr Rank („Nora"), a z innych: Franciszek Moor („Zbójcy"), Cyryl van Bell („Burmistrz Stylmondu"), Ruszczyc („Złote runo"), Chłopicki („Warszawianka"), Major („Fantazy"), Ciekocki („Uciekła mi przepióreczka"), Miller („Intryga i miłość"), Natan („Sędziowie"), Łuka („Na dnie"), Tartuffe („Świętoszek"), role tyt. w „Wujaszku Wani” i „Panu Brotonneau”. Grał także w filmach pol. „Nie damy ziemi, skąd nasz ród"(1920), „Niewolnica miłości” (1923). Poza pracą teatr. Ch. zajmował się rzeźbą i malarstwem. Był autorem wielu portretów, kompozycji i projektów pomników, m.in. Słowackiego, Modrzejewskiej w roli Lady Makbet; urządzał wystawy swych prac we Lwowie i w Warszawie. Malował m.in. krajobrazy, ale bez większego powodzenia.
Ś.P.
JÓZEF CHMIELIŃSKI
ART. DRAMATYCZNY
LAT 78 + 28-IX 1941
Józef Zenon Władysław Chmieliński
(ID: teatr.39479.1)
