„Słownik biograficzny teatru polskiego 1900-1980”, t. II, PWN Warszawa 1994:
DOŁŻYCKI Adam (24 XII 1886 Lwów - 9 IX 1972 Marktrewitz w Niemczech), dyrygent, dyrektor teatruBył mężem najpierw Janiny z Bulgerierów, artystki malarki, później Olgi
Orleńskiej (zob. t. 1), być może bratem => Leona Dołżyckiego. Od 1896 kształcił się w konserwatorium Pol. Tow. Muz. we Lwowie w grze na skrzypcach, a nast. w teorii muzyki i kompozycji (u S.
Niewiadomskiego i M.
Sołtysa). Po 1905 studiował historię na Uniw. Jana Kazimierza we Lwowie. W 1902-12 kontynuował studia muz. w Berlinie (u P. Juona i L. Schrattenholza); prowadził tam jednocześnie pol. chóry amat, m.in. chór Pol. Tow. Śpiewaczego „Harmonia”. W 1913 wrócił do kraju. Zaangażowany do WTR, debiutował jako dyrygent operowy 28 IX 1913 prowadząc w T. Wielkim przedstawienie „Halki”. Zakres jego obowiązków obejmował dyrygowanie operami pol., ale prowadził także przedstawienia wagnerowskie, np. od stycznia 1914 dyrygował czterdzieści pięć razy przedstawieniem „Lohengrina”. W 1913-15 uczył czytania partytur i dyrygowania w szkole muz. WTM. W 1915 jako poddany austr. został ewakuowany do Rosji. W 1916 współpracował z T. Polskim pod kier. A. Szyfmana w Moskwie; opracował muzykę do „Lilii Wenedy” i „Bolesława Śmiałego”, a także do „Wieczoru poezji” (fragm. „Konrada Wallenroda”, „Dziadów” i „Pana Tadeusza"). Później dyrygował orkiestrami symfonicznymi w Kisłowodsku i Piatigorsku, a w 1918 w t. operowym w Baku. Następnie wrócił do Warszawy. Od listopada do grudnia 1918 był w zarządzie Zrzeszenia Artystów i Pracowników Opery Warszawskiej, a od stycznia do czerwca 1919 w zarządzie Związku Pracowników Opery, kierującym T. Wielkim (był kier. muz. i pierwszym dyrygentem tej sceny). Od sierpnia 1919 objął dyrekcję działu operowego T. Wielkiego w Poznaniu i pozostawał na tym stanowisku do marca 1922. Działalność tej placówki inaugurował 31 VIII 1919 przedstawieniem Halki. W pierwszym sez. pod jego dyr. odbyło się dziesięć prem. operowych, cztery baletowe oraz dziesięć koncertów z udziałem orkiestry operowej i wybitnych solistów; wystawił m.in. „Straszny dwór”, „Verbum nobile”, „Toskę” i „Madame Butterfly”. Wielkie uznanie zdobyła „Dama pikowa” (1920, w jego insc. i reżyserii), dużym zainteresowaniem cieszyła się nieszablonowa insc. „Pajaców” (grano z publicznością siedzącą także na scenie i bez spuszczanej kurtyny). Sez. 1920/21 D. otworzył prem. „Starej baśni"; nast. szczególnym powodzeniem cieszyły się prem. „Eugeniusza Oniegina” i „Cyrulika sewilskiego” (w reż. D. oraz A. Ludwiga). Do najważniejszych prem. sez. 1921/22 należały: „Niziny”, „Mignon”, „Widma” (w nowej insc. D.), „Sprzedana narzeczona”, „Lakme”, „Walkiria” i „Holender tułacz”. Organizował publiczne próby generalne, w prasie ogłosił apel do kompozytorów, by przysyłali do teatru pol. opery współczesne. W poł. sez. popadł w konflikt z władzami miejskimi i 12 III 1922 został zwolniony ze stanowiska. Wrócił do Warszawy, gdzie ponownie dyrygował w T. Wielkim i uczył w konserwatorium. Występował także w Berlinie, Pradze, Wiedniu i Mediolanie. Wiosną 1923, wraz z żoną O. Orleńską - śpiewaczką, przebywał w Stanach Zjednoczonych; dyrygował w Saint Louis, Cincinnati i Nowym Orleanie. Po powrocie, w czerwcu 1923, dyrygował gościnnie w Poznaniu. W sierpniu 1923 został mianowany dyrygentem T. Wielkiego w Warszawie i pracował w nim do końca sez. 1930/31. Do najciekawszych przedstawień przygotowanych muz. i prowadzonych przez D. w tym okresie należały: „Zygfryd” (1925), „Borys Godunow” (1926), „Uczta szyderców” (1927), „Widma” (1929), „Salome” (1931). Dyrygował w tym czasie również koncertami w Filharmonii Warsz. i w innych miastach, m .in. w Krakowie, Łodzi, Katowicach i Lwowie; współpracował z PR. W maju 1930 dyrygował gościnnie „Halką” w Narodnim divadle w Pradze. W 1931 przeniósł się do Lwowa. Został tam zaangażowany przez lwow. Tow. Miłośników Opery jako kier. przedstawień operowych i dyrygent koncertów. Operą lwow. kierował od grudnia 1931 do kwietnia 1933. Ważniejsze przedstawienia, które wtedy przygotował i prowadził to: „Cyrulik sewilski” (w jego insc), „Orfeusz w piekle”, „Aida”, „Tannhauser”. Wystawił pol. prem. opery komicznej wybitnego modernisty tego okresu E. Kreneka: „Champion ciężkiej wagi, albo Chluba narodu” (31 I 1933). Obchodził jubileusz dwudziestolecia działalności artyst. podczas prem. „Don Carlosa” (25 II 1933). W sez. 1933/34 nadal organizował sporadyczne przedstawienia operowe we Lwowie, np. wystawił w grudniu 1933 „Madame Butterfly” i „Carmen”. We wrześniu 1934 wrócił do opery warsz. i objął stanowisko pierwszego dyrygenta. Do 1937 (w ciągu trzech sez.) przygotował szereg doskonale opracowanych oper; najważniejsze to: „Eros i Psyche”, „Iris”, „Afrykanka”, „Marta”, oraz „Dybuk” (1935), w przedstawieniach którego uczestniczył żydowski chór dziecięcy z warsz. synagogi. Obchodził jubileusz dwudziestopięciolecia pracy artyst. dyrygując 24 III 1936 uroczystym przedstawieniem „Tannhausera” w T. Wielkim w Warszawie. W sez. 1936/37 popadł w konflikt ze środowiskiem; odszedł zapewne z T. Wielkiego, a perypetie „najświetniejszego dyrygenta operowego” stały się tematem interwencyjnego felietonu w „Muzyce”. W sez. 1937/38 przebywał w Bułgarii - był kier. artyst. i pierwszym dyrygentem Opery Królewskiej w Sofii. W lipcu 1938 (wraz z inżynierem R. Falkowskim) wydzierżawił T. Wielki w Warszawie i objął kierownictwo artyst. opery. Sezon 1938/39 otworzył 1 X 1938 wieczorem złożonym z „Verbum nobile” i „Harnasiów”. W końcu lipca 1939 mianowany został naczelnym dyrygentem Opery warszawskiej. W czasie II wojny świat., w okupowanej Warszawie odegrał niesławną rolę. W 1940-43 dyrygował koncertami w kawiarni Lardellego; przygotował tam m.in. estradowe montaże siedmiu oper (w tym „Halki") z udziałem wielu pol. śpiewaków, program zapowiadał jednak po niemiecku. Latem 1940 współorganizował niem. widowiska w T. na Wyspie w Łazienkach. Od jesieni 1940 prowadził koncerty symfoniczne w jawnym T. Miasta Warszawy; powtarzane dla publiczności pol., nazywane były „koncertami Dołżyckiego” i władze podziemne zaleciły ich bojkot. W T. Miasta Warszawy zorganizował i poprowadził 14 IX 1941 koncert na rzecz rannych Niemców. Do koncertów urządzanych dla Niemców w Łazienkach angażował muzyków pol., a w prowadzonej przez siebie orkiestrze zatrudniał także artystów muzyków Żydów, ratując im w ten sposób życie. W okresie żałoby narodowej, po śmierci gen. W. Sikorskiego (15-31 VII 1943), nie zastosował się do zaleceń władz konspiracyjnych i nadal organizował koncerty. Komisja Sądząca Walki Podziemnej Okręgu Warszawskiego ogłosiła 7 X 1943, że D. został skazany na karę infamii „za współpracę z propagandą niemiecką oraz służalczość wobec okupanta”. W czasie powstania warsz. był jeńcem na terenie Elektrowni; pracował przy uprzątaniu gruzów; potem przeszedł przez obóz przejściowy w Pruszkowie. Opuścił kraj wraz z wycofującymi się wojskami niemieckimi. Osiadł w Bawarii; wiadomo że w 1964 w Tirschenreuth uczył muzyki.
Był wybitnym dyrygentem o talencie raczej symfonicznym, niż operowym. Impulsywny i żywiołowy w interpretacjach muz., zaniedbywał niekiedy szczegóły, ale potrafił też wydobyć nieprzeczuwane piękno ze znanych partytur. „Należał do dyrygentów o dużym temperamencie, znakomitej znajomości techniki i muzycznym wyrafinowaniu” pisała J. Korolewicz-Waydowa. Ceniono go za pracowitość, muzykalność i wielkie umiejętności. Inscenizując opery szukał niekonwencjonalnych rozwiązań, odznaczał się znakomitym wyczuciem istoty teatru muz., np. w warsz. inscenizacji „Widm” orkiestrę przysłoniła specjalna zasłona, scenę zaś zajął amfiteatralnie ustawiony chór, a głosy zjaw rozlegały się z wysokości stropu. Był świetnym muzykiem, lubianym przez publiczność, cenionym przez krytykę. Był także kompozytorem. Z jego ilustracją muz. warsz. T. Narodowy grał „Króla Agisa” (1927), „Dziady” (1927), „Kordiana” (1930), lwow. T. Wielki „Księcia Niezłomnego” (1927); skomponował operę do własnego libretta wg powieści „Krzyżacy” (prem. 2 II 1929 T. Wielki Poznań). Współpracował z PR. W sez. 1930/31 prowadził (z M. Janowskim) klasę operową w warsz. konserwatorium. Przed II wojną świat. był wielokrotnie odznaczany za zasługi dla pol. kultury muzycznej.
Adam Dołżycki
(ID: teatr.49327.1)
