„Słownik biograficzny teatru polskiego 1900-1980”, t. II, PWN Warszawa 1994:
DZWONKOWSKI Aleksander Jerzy (15 II 1907 Petersburg - 23 III 1977 Warszawa), aktorBył synem nauczyciela Stanisława D. i Waleni z Wyszomirskich, mężem aktorki Anieli Rolandowej z Miszczyków. W 1917 przyjechał z rodzicami do Wilna i mieszkał tam do 1922. Ukończył szkołę średnią, potem Kursy Wokalno-Dram. H. J.
Hryniewieckiej w Warszawie (uczęszczał na nie w 1927-30). Debiutował w 1931 w T. Miejskim w Grodnie w „Nadziei”. W sez. 1931/32 należał do zespołu T. Objazdowego Samorządów Woj. Białostockiego, w 1932-36 do zespołu T. Miejskiego w Bydgoszczy, gdzie występował gł. w repertuarze komediowym i operetkowym. W sez. 1936/37 był aktorem T. Miejskich w Wilnie (m.in. główna rola w „Mężu z grzeczności"). W lecie 1937 grał ponownie w Bydgoszczy, w sez. 1938/39 (a prawdopodobnie także w 1937/38) w T. Polskim w Poznaniu (m.in. Alego w „Ormianinie z Bejrutu"). Brał udział w kampanii wrześniowej 1939; 17 września dostał się do niewoli, został jednak zwolniony z powodu złego stanu zdrowia. W czasie okupacji niem. pracował jako kelner w „Ognisku Aktorów” w Warszawie. Od lutego 1945 występował w T. Miejskim w Częstochowie (m.in. jako Kleniewicz w „Uciekła mi przepióreczka"). W sez. 1945/46-1947/48 był aktorem T. Polskiego w Poznaniu; zagrał tu cieszące się dużym uznaniem role: Zbyszka („Moralność pani Dulskiej"), Jowialskiego („Pan Jowialski"), Tobiasza Czkawki („Wieczór Trzech Króli"), Strasza („Rozbitki"), Tartuffe'a („Świętoszek"). W sez. 1948/49-1953/54 należał do zespołu T. Polskiego w Warszawie, gdzie grał m.in. Jowialskiego (na zmianę z L.
Solskim) w Panu Jowialskim oraz Podkolesina („Ożenek"). Za Podkolesina otrzymał w 1952 Nagrodę Państw. II stopnia. W sez. 1954/55-1958/59 i 1960/61-1963/64 występował w warsz. T. Domu Wojska Pol. (później pn. T. Dramatyczny). Wiosną 1955 grał gościnnie w T. Powszechnym. W sez. 1959/60 ponownie występował w T. Polskim (Argan w „Chorym z urojenia"). Od sez. 1964/65 do przejścia na emeryturę (1 I 1976) był w T. Narodowym. W 1959 wyjechał na stypendium Min. Kultury i Sztuki do Włoch i Francji.
Z. Ornatowski pisał, że D. cechował: „charakterystyczny głos, sugestywne podawanie tekstu, wiele subtelnych chwytów, czyniących daną postać bliską i intrygującą widza. Jest świetnym partnerem, który na wylot zna tajniki sztuki aktorskiej”. S. Marczak Oborski zauważył, że: „komizm o zabarwieniu irracjonalnym, ta jedyna ucieczka człowieka wobec paradoksu istnienia, był specjalnością Aleksandra Dzwonkowskiego. Trafność tego komizmu sprowadzała się na przykładzie klasyków Gogola i Fredry, tak samo jak i nowych autorów - Brechta, Durrenmatta czy Mrożka”. J.P. Gawlik widział w D. kontynuatora aktorstwa A.
Żółkowskiego; pisał o nim: „jest typem aktora aintelektualnego o wyjątkowej intuicji, zapewniającej nieomylność artystycznego wyboru. Jest artystą żywiołu, mistrzem z bożej łaski”. E. Csató uważał, że D. „należy do tej szkoły komików, którą można wywodzić od
Frenkla; jego twórczość ma jednak odrębny własny ton. Jego komizm rodzi się ze swoistej flegmatyczności, spokojnego dokładnego wymierzania ruchów, gestów, spojrzeń, całego zachowania się, przy czym wrażenie komizmu wywołuje właśnie okoliczność, że ten precyzyjnie zwolniony mechanizm działa jakby niezależnie od sytuacji, w jakiej znajduje się postać dramatyczna, często w sposób wobec niej kontrastowy”. Do najwybitniejszych ról D. należały grane w T. Dramatycznym w Warszawie, takie jak: Wang („Dobry człowiek z Seczuanu”, 1956), tyt. w „Szwejku” (1957), Alfred Ill („Wizyta starszej pani”, 1958), Sierżant policji, prowokator („Policjanci”, 1958), Akki („Anioł zstąpił do Babilonu”, 1961) oraz ponownie Podkolesin („Ożenek”, 1961). O roli Podkolesina pisał A. Grodzicki w 1952: „Aktor ma idealne do tej roli przyrodzone warunki: głos, sposób mówienia i temperament sceniczny”, a w 1961 A. Wirth: „Dzwonkowski gra postać, która nie potrafi działać, lecz jest działana. Jest biernym przedmiotem intryg Fiokły Iwanowej i Koczkariewa. Demonstruje życiową filozofię biernego oporu”. A. Jarecki stwierdzał: „Komizm Dzwonkowskiego łączy się z jakimś tajemniczym i bardzo współczesnym gatunkiem liryki, śmieszy przez czułość. Drewniany, gburowaty Podkolesin - Dzwonkowski, z pozbawioną wszelkiego wyrazu twarzą, wywołuje salwy śmiechu na widowni i budzi najszczerszą sympatię, gdy ucieka w ostatniej chwili przez okno salwując swoją kawalerską wolność i wraz z nią, co prawda, swoją kompletną bezduszność”. Grając rolę Wanga stworzył postać statycznego, stylizowanego bohatera brechtowskiego. „Twarz Wanga ściąga wyraz tępego zmęczenia układając się w łagodne, pionowe fałdy od ust i nosa w dół, aby zastygnąć w nieruchomą maskę o zubożonym i zwolnionym życiu psychicznym, w jakim mieszczą się jednak, a nawet jakie określają - najpiękniejsze idee sprawiedliwości i prawdy. Ten podstawowy kształt twarzy posiada swój formalny odpowiednik w sylwetce równie dokładnie rzeźbionej, równie opracowanej, a wyrażającej identyczną postawę. Uzewnętrznia ona - podobnie jak twarz - szlachetność, zmęczenie i tępotę nosiwody” (J.P. Gawlik). W roli Szwejka, zdaniem S. Treugutta wykładał „scena po scenie filozofię równowagi moralnej wobec historii. To właśnie nazywa się kreacja roli: harmonijne rozłożenie zadania, dyktowanego przez tekst, na ruch, głos, wygląd zewnętrzny, na tempo, w jakim wloką się przypowieściowe gadki, nawet na sposób palenia”. Za najwybitniejsze jego osiągnięcie aktorskie uznała krytyka rolę Alfreda Illa. „Jego bardzo ludzkie, bardzo ciepłe aktorstwo, którym najlepiej odtwarza różne ofiary losu - daje tu postać przejmująco, tragicznie ludzką. Jest w tym Illu i liryzm małego człowieka, i tchórzostwo, i fanfaronada głupca, kiedy Ill jest ważny, kiedy ma zostać burmistrzem i od niego zależy pomówienie z Klarą. A potem ten mały rozdokazywany człowieczek staje się powoli poważny, wzruszający, tragiczny. Kiedy zaczyna się bać i kiedy przestaje się bać. Wtedy przestaje już całkiem być śmieszny - a staje się bardzo skupiony i smutny, łagodny i wyrozumiały dla spraw tego świata, dostojny, jak człowiek przed samą śmiercią”. „Dzwonkowski stworzył wielką tragedię małego człowieka” (M. Czanerle). Z innych ról D. warto wymienić takie, jak: Mateusz Skipps („Szkoda tej czarownicy na stos"), Dziadek („Grupa Laokoona"), Samuel („Czerwone róże dla mnie"), Klucznik („Śmierć porucznika"), Kamerjunker („Dziady"), Kwaskiewicz („Ciężkie czasy"), Pigwa („Sen nocy letniej"), Łuka Łukicz („Rewizor"). W 1966 grał gościnnie Starego Listonosza („Poczta się nie myli") w Studenckim T. Satyryków (STS). Ostatnią jego rolą był Zjubin („Protokół pewnego zebrania") w T. na Woli (prem. 29 X 1976). Występował w wielu filmach pol., w Teatrze TV i w słuchowiskach radiowych (znakomity w interpretacjach radiowych opowiadań S. Mrożka).
Aleksander Jerzy Dzwonkowski
(ID: teatr.6234.1)
