„Słownik biograficzny teatru polskiego 1900-1980”, t. II, PWN Warszawa 1994:
CHMIELEWSKI Zygmunt (16 V 1894 Odessa - 26 V 1978 Warszawa), aktor, reżyserBył synem magazyniera Franciszka Ch. i Wiktorii z Lewandowskich, mężem aktorki Stanisławy
Perzanowskiej (ślub 30 XII 1920). Ukończył w Odessie 6 klas gimn. i szkołę handlową, równocześnie brał pryw. lekcje gry scenicznej. Występować zaczął w ros. T. Farsy w Odessie (1912-14), a nast. grał tam w t. pol. (1914-16). W 1916-18 „wojował na wielu frontach w polskim mundurze” (J.
Szczublewski: „Pierwsza Reduta Osterwy"); w 1918 z dywizją gen. L. Żeligowskiego przywędrował z Rosji do Polski. W 1919 występował, pocz. bez gaży, w T. Praskim w Warszawie. Debiutował 29 XI 1919 w roli Oficera („Ponad śnieg") w Reducie, z którą związał się na wiele lat. W pierwszych sez. grał m.in. Doktora („W małym domku"), Jerzego Barcza („Przechodzień"), Żelskiego („Dom otwarty"), Jakuba Szelę („Turoń") oraz Heroda („Pastorałka"), którą to rolę wspominała H.
Małkowska : „był parobkiem - kolędnikiem, który bardzo chce dobrze przedstawić okrutnego Heroda, ale jego chęci i powaga kolidują z nieporadnością formy, z mechanicznym, tradycyjnym akcentowaniem. Ta sprzeczność dawała w wyniku ładunek szczerego komizmu”, był to „Redutowy Herod rosły, barczysty, nieporadny i głupi, tarzający się przed śmiercią z zabawnym lamentem”. Uczestniczył w letnim objeździe Reduty od maja 1924. Na sez. 1924/25 zaangażował się do T. im. Słowackiego w Krakowie; grał tu m.in. Boncatella („Prawo pocałunku"), Niemego („Wrogowie bogaczy"), Kassiusa („Legion"), Agitatora („Śmierć na gruszy"), znowu Szelę („Turoń"). Na sez. 1925/26 wrócił do Reduty (już do Wilna) i pozostał w jej zespole jako aktor i reżyser, a także kier. objazdów do 1929; grał m.in. Czepca („Wesele"), Pahlena („Car Paweł I"), Wielkiego księcia Konstantego („Kordian"), Burmistrza („Ptak"), Natana („Sędziowie"), Borutę („Zaczarowane koło"), Blaksa („Eros i Psyche"), Tartuffe'a („Świętoszek"); reżyserował: „Dom otwarty” (wspólnie z M.
Limanowskim, 31 XII 1925 - debiut reżyserski), „Romantycznych” i „Don Juana Tenorio” (1926), „Zaczarowane koło” (z I.
Gallem, 1928). W sez. 1926/27 był kier. grupy wileńskiej Reduty. W sez. 1928/29 współpracował jako reżyser z Hebrajskim Studiem Dram. w Wilnie. W 1929, po odejściu z Reduty Osterwy, Ch. objął kierownictwo zespołu. W sez. 1929/30 ponownie był aktorem i reżyserem w krak. T. im. Słowackiego (reżyserował m.in. „Adwokata i róże”, „Wejście tylko dla państwa”, „Szwejka"). Potem wrócił do Warszawy. Zaangażował się do T. Ateneum; na inaug. tej sceny pod dyr. S.
Jaracza reżyserował „Zemstę” (25 IX 1930), w której sam zagrał Cześnika. W 1930-33 był aktorem i reżyserem T. Ateneum (w sez. 1932/33 też pn. Nowe Ateneum); wchodził w skład dyrekcji teatru (obok Jaracza i J.
Dziewońskiego); reżyserował wtedy „Europę” i „Szkołę obłudy” (1931), „Strach” (1932). Od 27 IX 1933 grał Jana Nepomucena Chyliczka („Firma") w T. Nowa Komedia, ale od listopada t.r. i nast. w sez. 1933/34 był aktorem T. Narodowego i niekiedy grał w T. Letnim. Od kwietnia do października 1934 był w składzie zrzeszenia artystów prowadzącego T. Miejskie. W 1934-36 występował na scenach TKKT, a w sez. 1936/37 w T. Narodowym (a także w Nowym i Letnim). W 1937-39 należał znowu do zespołu T. Ateneum. Był to najlepszy okres jego pracy artyst.; reżyserował „Cieszmy się życiem” i „Szóste piętro” (1938), grał wiele znakomitych ról, zauważanych i chwalonych przez recenzentów. A Słonimski pisał, że z roli Timsona („Gołębie serce”, 1931) „zrobił małe arcydzieło”, jako Daum („Panna Maliczewska”, 1932) „był wręcz genialny”, a w roli Głównego Dozorcy („Bunt w domu poprawczym”, 1932) „stworzył postać sceniczną aż koszmarną w swojej wyrazistości”. K. Wierzyński uważał, że jako Don Basilio („Cyrulik sewilski”, T. Ateneum 1939) okazał się „czymś niezwykłym"; „gdy wszedł na scenę, gdy tylko się pojawił przed widownią już ją zdobył. Był to kolos, masa, ciężka bryła obłudy. W jego komicznej masce (ten olbrzymi nochal z cienkimi okularami!) rozlewała się niewzruszona tępota, pewny siebie fałsz i na nic nieczułe, jaskiniowe samolubstwo”. Do wybitnych jego ról granych także w tym okresie należały: Prezydent („Intryga i miłość”, T. Narodowy 1934), Kajfasz („Judasz z Kariothu”, T. Polski 1935), Karmazyn („Wyzwolenie”, T. Polski 1935), Barricault („Był sobie więzień”, T. Nowy 1935), Major („Damy i huzary”, T. Ateneum 1932), Orgon („Świętoszek”, T. Ateneum 1938). W 1. trzydziestych nadal współpracował z Redutą; w jej objazdowych zespołach był aktorem, reżyserem, także kier. artyst. całego objazdu (m.in. w 1934-37). Po wybuchu II wojny świat., w 1939-41 występował w Wilnie (T. Pohulanka, potem Pol. T. Dramatyczny). W 1941 wrócił do Warszawy; grał i reżyserował w t. jawnych: Figaro, Ul, Miniatury, Komedia, a po powstaniu warsz., od listopada 1944 w jawnym Krak. T. Powszechnym. Po wojnie, od marca 1945 i w sez. 1945/46, występował w T. Miejskim w Lublinie, m. in. w roli Profesora Cibuli („Matura"), a w drugiej poł. 1945/46 przeniósł się do Olsztyna (w czerwcu 1946 reżyserował „W małym domku"). W sez. 1946/47 był w T. Syrena w Łodzi. Od 1947 grał i reżyserował w Warszawie: w sez. 1947/48 i 1948/49 w T. Nowym, 1949-53 w T. Narodowym, od stycznia 1953 do przejścia na emeryturę (1 IX 1968) w T. Polskim. Jedną z wybitnych jego ról w okresie powojennym był Horodniczy („Rewizor”, 1948); T. Breza pisał, że przedstawienie tej sztuki wiele zyskało „za sprawą Zygmunta Chmielewskiego, który swą bujną indywidualnością aktorską nasycił widowisko. Nie w jednakowym stopniu wszystkie partie. Jego Horodniczy najciekawiej się zarysował w momentach strachu. W scenie hotelowej korzył się przed rewizorem wspaniale. Przejmująco po ludzku. Mniej przekonywał jako typek małomiasteczkowy, a zwłaszcza jako kat na kupców. Grzmiał, ale nie wstrząsał, raczej się uciekał do siły niż do sposobów. Pamiętam go w licznych rolach - jako Dauma - to było arcydzieło! Taki byłby Horodniczy, gdyby Chmielewski okiełznał swój temperament i mniej ufał piorunowi swego głosu, a bardziej odcieniom, które z takim mistrzostwem umie wydobyć kiedy zechce”. Inne ważniejsze role powojenne to, m.in.: Kirpicznikow („Tu mówi Tajmyr”, 1949), której to roli nadał „właściwy ton i odpowiednią temperaturę” („Odrodzenie” 1949), Orgon („Świętoszek”, 1950), Szambelanic Czarnoskalski („Rozbitki”, 1956) - „Współczuliśmy artyście, który musiał powściągać w tej kreacji swój wielki komediowy temperament artystyczny” (J. Szczawiński), Baron („Wariatka z Chaillot”, 1958), Pan Czyściel („Chory z urojenia”, 1960) - „wspaniale komiczny” (K. Beylin). Po wojnie reżyserował m. in. „Tu mówi Tajmyr” (krak. T. Młodego Widza, 1949), „I koń się potknie” (warsz. T. Ludowy, 1952), „Żołnierza i bohatera” (warsz. T. Ludowy, 1955), „Jegora Bułyczowa i innych” (T. im. Węgierki w Białymstoku, 1961), „Drewniany talerz” (T. Rozmaitości we Wrocławiu, 1961). W 1965 w T. Polskim w Warszawie obchodził jubileusz pięćdziesięciolecia pracy artystycznej. Wysoki, zwalisty, wręcz ogromnej tuszy, obdarzony potężnym głosem, od pocz. swojej kariery grał role charakterystyczne i komiczne i w nich osiągał największe sukcesy. Był ceniony jako sprawny reżyser, choć w tej dziedzinie nie miał wybitnych osiągnięć, a także dobry organizator, zarówno w Reducie, jak i w Ateneum. W 1955-58 wykładał w PWST w Warszawie. W okresie dwudziestolecia międzywojennego (od 1922), a także po wojnie grał w kilkudziesięciu pol. filmach. Był czł. Zarządu ZASP-u (1933, 1934, 1947).
Zygmunt Chmielewski
(ID: teatr.6265.1)
![[podgląd]](/img/metrskan/6268308.jpg){kind=link}
