„Słownik biograficzny teatru polskiego 1900-1980”, t. II, PWN Warszawa 1994:
KOTLARCZYK Mieczysław (6 V 1908 Wadowice - 21 II 1978 Kraków), dyrektor teatru, reżyser, aktorBył synem urzędnika sądowego Stefana K. i Marii z Malottów. W 1926 ukończył gimn. w Wadowicach, nast. do 1931 studiował polonistykę na Uniw. Jagiellońskim. W 1933 otrzymał dyplom nauczyciela szkół średnich. W 1936 obronił pracę doktorską. Jeszcze w czasie studiów rozpoczął pracę w prywatnych gimn. w Wadowicach, w 1931 założył tam Amatorski T. Powszechny; do 1939 zrealizował w nim m.in. „Mazepę”, „Romantycznych”, „Achilleis”. Prowadził także działalność krytyczno-lit. (debiutował na łamach „Głosu Narodu” pod pseud. Emka). W 1936 przeniósł się do Sosnowca, gdzie w dalszym ciągu pracował jako nauczyciel gimn. oraz ogłaszał rec. teatr. w „Kuźnicy” (ambitniejsze rozprawy drukował na łamach „Logeionu"). W lecie 1937 odbył podróż teatr. do Salzburga, gdzie oglądał m.in. „Fausta” w insc. M. Reinhardta. Sam opracował autorską wersję „Każdego”, „rzecz szlachetną i odpowiedzialną”, którą zainteresował się J.
Osterwa. Wygłaszał pogadanki teatr., w krak. i katowickiej rozgłośni PR. W 1937-39 prowadził w Sosnowcu amat. t. szkolny. W konwencji t. poetyckiego wystawił we fragmentach „Wesele”, „Wyzwolenie”, „Warszawiankę”, „Noc listopadową” i „Legion”. W okresie okupacji niem. przebywał do poł. 1941 w Wadowicach, nast. w Krakowie. Pocz. pracował jako konduktor tramwajowy, a od października 1942 jako urzędnik. Od krak. Delegatury „Unii” otrzymał pełnomocnictwo w sprawie utworzenia konspiracyjnego teatru w Krakowie. W dniu 22 VIII 1941 założył teatr słowa pn. T. Nasz, później T. Rapsodyczny. Działalność rozpoczął „Królem Duchem” (w zespole występował m.in. K.
Wojtyła, późniejszy papież Jan Paweł II). Do marca 1943 dano jeszcze sześć prem.: „Beniowski”, „Hymny”, „Godzina Wyspiańskiego”, „Pan Tadeusz”, „Portret artysty”, „Samuel Zborowski” J. Słowackiego. K. udało się zbudować styl teatr., odbiegający od wieczorów poezji. Ideę T. Rapsodycznego wyprowadził gł. z „Lekcji XVI” Mickiewicza, gdzie odczytał pochwałę teatru ubogiego: słowa, epiki, liryki, dialogu i krasomówstwa; teatru tekstów niescenicznych. Zakładał dalszy rozwój w stronę t. sakralnego (układanie przedstawień wedle klucza liturgicznego, organizacja otwartych widowisk religijnych w Kalwarii Zebrzydowskiej, Piekarach i Szczyrzycu, wypracowanie formy teatr. dla głoszenia Ewangelii). Od stycznia do czerwca 1945 pełnił funkcję woj. referenta teatr., w MKiS, wszedł także do zespołu red. „Teatru”. Pierwsza powojenna prem. T. Rapsodycznego odbyła się 22 IV 1945. Wkrótce został on uznany za t. szkolny (obowiązkowy dla młodzieży), zaś 18 III 1946 otrzymał uprawnienia zawodowe. W pierwszym sez. nie miał stałej siedziby i przedstawienia odbywały się w sali kina „Wolność"; organizowano także audycje radiowe i występy gościnne (pierwszy występ we Wrocławiu w lipcu 1945, potem w Częstochowie, Świdnicy, Katowicach, Karpaczu). Od września 1946 występował w użytkowanej wspólnie z T. Groteska sali przy ul. Skarbowej 2, nast. w specjalnie adaptowanym budynku przy ul. Warszawskiej 5 i od 1951 w gmachu przy ul. Bohaterów Stalingradu (Starowiślnej) 21 (obecnie T. Kameralny). W 1946-53 istniało przy teatrze Studio Dram. pod kier. T.
Kudlińskiego. Lata 1947-51, wedle zgodnych świadectw obserawatorów i badaczy, to okres najwybitniejszych osiągnięć teatru. Po „Rapsodach” (11 X 1947) i „Dialogach miłości” (3 XII 1947) sukces odniósł „Eugeniusz Oniegin” (18 II 1948), potem „Lord Jim” (12 VI 1948, po raz pierwszy na afiszu pojawiło się nazwisko K. - insc. i reżysera) i trzecia, najdojrzalsza, wersja „Pana Tadeusza” (23 II 1949). T. Rapsodyczny często wyjeżdżał na występy gościnne, np. w sez. 1946/47 na ogólną liczbę 118 przedstawień aż 47 odbyło się w terenie. Po upaństwowieniu (21 XI 1949) uczestniczył w Festiwalu Sztuk Rosyjskich i Radzieckich i w centralnych uroczystościach Roku Mickiewiczowskiego. K. dostrzegał w tym czasie możliwość stworzenia „socjalistycznej Reduty”. W tym duchu wystawił „Rozkaz” 269 (12 XI 1950) w oparciu o poezję S. Kirsanowa i W. Majakowskiego, powołał także „brygady rapsodyczne”, które objeżdżały południową Polskę z montażami poetyckimi. Szkolenie polityczne w teatrze prowadził A.
Polewka. W 1951 K. wystawił „Aktorów w Elsynorze” wg tekstów Szekspira. Oskarżony o „zapóźnienie ideologiczne”, fałszywą linię repertuarową i sprzyjanie t. poetyckiemu, zdążył jeszcze przygotować dwa publicystyczne spektakle (rodzaj teatru faktu): „Polonez Bogusławskiego” (22 VII 1952) oraz „Portrety i astronomia” (sceny z życia Kopernika i Leonarda da Vinci, 31 XII 1952). I chociaż plan na 1952 wykonano w 118%, T. Rapsodyczny został zlikwidowany 28 II 1953; w jego miejsce powołano T. Poezji. W 1953-57 K. pozostawał bez stałego zajęcia. W 1954 rozpoczął jako scenarzysta i reżyser współpracę z Zespołem Pieśni i Tańca „Krakowiacy” (zrealizował dziewięć widowisk, m.in. „Na krakowskim rynku” i „Pieśń o Nowej Hucie"). W 1955-57 pracował w krak. PWST na stanowisku zastępcy prof. (poprzednio, w 1950-53, był tam wykładowcą-dykcjonistą, a od 1949 prowadził zajęcia z kultury żywego słowa w krak. Wyższej Szkole Pedagogicznej). T. Rapsodyczny został ponownie otwarty w 1957 pn. Miejski T. Rapsodyczny. Działalność wznowił 16 XI 1957 programową insc. „Króla Ducha” pt. „Legendy złote i błękitne”. W tym okresie został przełamany monopol reżyserski K., obok niego reżyserowali: D. Michałowska, T. Malak, R. Machowski, D. Jodłowska i Ł. Karelus-Malska. Sam K. podejmował ambitne próby inscenizowania największych epopei świata: „Odysei” (12 IV 1958), „Witezia w tygrysiej skórze” (12 IV 1960), „Dyla Sowizdrzała” (9 VII 1960), „Orlanda Szalonego” (30 XII 1961), „Prawdziwej historii zdobycia Meksyku” (21 X 1962) i „Kalewali” (14 XII 1963). Były to przedstawienia syntezy, dominował w nich żywioł epiki czy nawet retoryki. K. z uporem i konsekwencją chciał budować artyst. t. literacki. Sięgnął nawet po „Boską komedię” (21 III 1963) i „Fausta” (12 X 1965). Wprowadził także (za sprawą swoich uczniów) do repertuaru poezję współczesną (M. Białoszewskiego, J. Harasymowicza, T. Różewicza), a nawet bajki dla dzieci („Kopciuszek"). Wielkim powodzeniem cieszyła się „Szopka krakowska” (26 XII 1959) - rewia rapsodyczna z kamyczkami, kupletami, kankanem i kolędą. Współpracował z wybitnymi scenografami (M. Kołodziejem, M. Garlickim, Z. Strzeleckim) i kompozytorami (L. Kaszyckim, A. Kurylewiczem, Z. Koniecznym). W 1962 otrzymał uprawnienia reżysera. W 1957-62 przewodniczył jury Ogólnopol. Konkursów Recytatorskich, patronował licznym festiwalom teatru poezji, prowadził zajęcia z teatrologii w Wyższej Szkole Pedag. (1959-62). W 1962 odbył podróż teatr, do Rzymu i Paryża, w 1965 do Weimaru i Drezna. Współpracował z radiem i telewizją, interesował się terapią przez słowo (psychodrama), t. publicystycznym i naukowym. W 1961 jego teatr otrzymał zespołową nagrodę PAX-u im. Pietrzaka, 1965 uczestniczył w Warsz. Spotkaniach Teatr. („Polonez Bogusławskiego"). Kolejne insc. „Dziadów” (9 IX 1966) i „Akropolis” (1 X 1966) przyjęto krytycznie. T. Rapsodyczny został ponownie zamknięty 5 V 1967. Do przejścia na emeryturę (1973) K. wyreżyserował m.in. w T. Akademickim KUL (Katolickiego Uniw. Lub.) staropol. misterium „Amor Divinus” (1967), opracował program trzyletniego studium teatr., przy KUL-u, 1967-77 prowadził wykłady i ćwiczenia z fonetyki, retoryki i wymowy kościelnej w Archidiecezjalnym Seminarium Duchownym w Krakowie; przygotował z klerykami dziesięć przedstawień rapsodycznych (m.in. „Księga Joba”, „Apokalipsa św. Jana”, „Genezis").
Był twórcą T. Rapsodycznego. Opracował scenicznie i wyreżyserował 65 pozycji repertuarowych (na ogólną liczbę 74 premier). Budował swój studyjny t. umowny w oparciu o słowo. Ważną rolę przypisywał opracowaniu partytury teatr., dramaturgii tekstów niescen., zaproponował „najbardziej epicką wśród wszystkich koncepcji teatru” (E. Csató), stawiając narratora w funkcji scalającej. Wierzył w teatr-słuchowisko jako reakcję na formalizm Jewreinowa i Reinhardta. Proponował „półinscenizowaną opowieść barda” (K. Puzyna). Teatr był dla niego „domem słowa i szkołą języka”, miał służyć wielkiej poezji. Polską odmianę teatru monumentalnego realizował w oparciu o prometeizm chrześcijański Wincentego Lutosławskiego. Jako reżyser często wykorzystywał konwencję „teatru w teatrze” i scenę symultaniczną. Jego poszukiwaniom patronował przede wszystkim J. Osterwa, ale także „Goetheanum” i t. inkantujący W. Horzycy, „naga scena” J. Copeau, „Placówka Żywego Słowa” J. Górskiej. W tym imaginacyjnym teatrze aktor był solistą i głosem w chórze (idea zespołowości, zasada „pół-gry"). Sam zagrał ok. dwudziestu ról. Miał znakomite wyczucie przestrzeni i gestu, dysponował „głosem matowym ze skłonnością rezonerską o nucie tragicznej”, skorym „do ściszeń, do wydobycia pauz milczących, szeptów, półtonów” (T. Kudliński), dość często grzeszył manierą zawieszania głosu. Dwukrotnie zagrał Poetę: w „Panu Tadeuszu” i „Beniowskim”. W „Eugeniuszu Onieginie” wnosił tylko świecznik i wazon, a mimo to jego „niema postać lokaja, który nie mówił ani słowa tekstu, w kompozycji widowiska odgrywała znaczną rolę” (S. Marczak-Oborski). Udźwignął wielką partię aktorsko-krasomówczą Lucyfera-Adwokata („Samuel Zborowski” J. Słowackiego). Wstrząsająco zagrał tyt. rolę w „Lordzie Jimie”. Spory wywołał jego „Hamlet” - „operujący ściszeniem głosu w sposób nie zawsze przekonujący” (A. Gołubiew). Jako Ksiądz Piotr („Dziady") „użył tak mocnego tłumika, że pokora sługi bożego przeobraziła się w żałosne biadanie, a wieszczenie kary nieba - w strapioną bezradność” (T. Kudliński). W końcu pozostało ,jakieś człapanie mnicha, wizjonera, w którym miłość zrodziła troskę i współcierpienie” (K. Wojtyła). W podobnym stylu zagrał ostatnią rolę swego życia - Harfiarza („Akropolis"). Sam redagował wszystkie programy T. Rapsodycznego (w tym trzy broszury jubileuszowe). Wydał trzy książki: „Podstawy sztuki żywego słowa” (Warszawa 1957, 1961), „Sztuka żywego słowa” (Rzym 1975) i „Reduta słowa”, „Kulisy dwu likwidacji Teatru Rapsodycznego w Krakowie”, „Karty z pamiętnika” (Londyn 1980).
Mieczysław Kotlarczyk
(ID: teatr.7244.1)
