„Słownik biograficzny teatru polskiego 1900-1980”, t. II, PWN Warszawa 1994:
CHANIECKA Helena, właśc. H. Chrul, zamężna Tosik (23 VI 1910 Krasnojarsk na Syberii - 2/3 1 1971 Kraków), aktorkaByła córką Franciszka Chrala, fryzjera, i Adeli z Witwickich, pierwszą żoną => Władysława
Hańczy (właśc. W. Tosika), matką - Władysława
Hańczy. W 1921 przyjechała z rodziną do Polski. Podawała, że w 1927 ukończyła Gimn. im. Działyńskich w Poznaniu i rozpoczęła naukę w pozn. konserwatorium; „odkryta” tam przez S.
Wysocką była jej uczennicą w Szkole Dram. i występowała od 1927 w T. Polskim w Poznaniu, a po zdaniu egzaminu ZASP-u została zaangażowana do tego teatru na sez. 1929/30. Wiadomości tych nie potwierdzają jednak dostępne źródła (choć Z. Wilski wymienił ją wśród uczniów pozn. Szkoły Dram. w 1927-30, a świadkowie wspominają jej obecność w teatrze). Być może używała nierozpoznanego pseudonimu. Poślubiła w tym czasie aktora W. Tosika (ślub 23 IX 1929). W sez 1930/31 występowała jako Tosikowa w T. Polskim w Katowicach; w tymże sez. została zaliczona w poczet kandydatów ZASP-u. W sez. 1931/32 grała - już jako Chaniecka - w T. Miejskim w Toruniu, m.in. rolę tyt. w „Aurelciu, nie rób tego” i Katarzynę w „Głupim Jakubie”. W sez. 1932/33 występowała prawdopodobnie w T. Miejskich w Łodzi pod dyr. Wysockiej; w sez. 1933/34-1935/36 w T. Polskim w Poznaniu w wielu rolach i epizodach, przeważnie w komediach współczesnych, oraz m.in. jako: Panna Młoda („Wesele"), Pulcheria („Dom otwarty"), Kobieta („Marchołt gruby a sprośny"), Krasawica („Bolesław Śmiały"). Jak podawała, w 1935 rozeszła się z mężem, a rozwód formalny przeprowadzono w 1948. W sez. 1936/37 (wg S. Kaszyńskiego od 7 IV 1937) była w zespole I.
Galla w T. im. Bogusławskiego w Kaliszu; w sez. 1937/38 i 1938/39 występowała w T. Miejskich we Lwowie. Zaangażowana na sez. 1939/40 do t. łódz., nie mogła podjąć tam pracy z powodu wybuchu II wojny światowej. W 1939-41 występowała w Polskim T. Dramatycznym we Lwowie. W 1941-44 mieszkała w Warszawie, pracowała dorywczo jako kelnerka. W grudniu 1944, lub wcześniej, znalazła się w Mszanie Dolnej, gdzie brała udział w przedstawieniu jasełkowym zorganizowanym przez J.
Warneckiego. Od 1945 i w sez. 1945/46 była aktorką Starego T. w Krakowie. Na sez. 1946/47 przeniosła się do T. im. Wyspiańskiego w Katowicach, po roku wróciła do Krakowa i występowała w T. Dramatycznych, a po ich podziale w 1954 była do końca życia aktorką T. im. Słowackiego. Współpracowała też z krak. T. Satyryków (od jego powstania w listopadzie 1952) i krak. T. Muzycznym (1956). W 1961 występowała gościnnie w T. im. Mickiewicza w Częstochowie. Jubileusz trzydziestopięciolecia pracy artyst. obchodziła 18 V 1963 w T. im. Słowackiego w roli Daubmannowej („Przygoda z Vaterlandem"). Była aktorką przede wszystkim komediową, w 1. powojennych jedną z najpopularniejszych aktorek Krakowa. Średniego wzrostu, otyła, o wyrazistych, choć pospolitych rysach, obdarzona była spontaniczną vis comica - potrafiła wywoływać żywą reakcję publiczności samym pojawieniem się na scenie. „Ja nie gram komedii, staram się zawsze być poważna, mówić serio, ale cóż - wychodzi komicznie” - zwierzała się w wywiadzie w 1949. W swym bogatym, choć wyraźnie określonym repertuarze, miała we Lwowie m.in. klasyczne subretki: Dorynę („Świętoszek"), Marię („Wieczór Trzech Króli"), a w Krakowie postacie fredrowskie, np. Anielę („Damy i huzary"), Szambelanową („Pan Jowialski"), Rozaurę („Dyliżans"). Według T. Boya-Żeleńskiego „umiała dać ciepłe akcenty poczciwej Urszuli” (Ostrożnie, świeżo malowane) i „szelmowski temperament kochliwej Dorocie” („Krakowiacy i Górale”, 1940). Jej Domna Pantelewna („Talenty i wielbiciele”, 1951) była to „postać na wskroś rosyjska w zachowaniu i obyczajach, ponadto cała utkana z zalet i wad, prawdziwy, pełnokrwisty człowiek. Jest dobra ale i wulgarna, ciepła ale i ostra, prostacka ale i delikatna, zastrachana i służalcza ale i odważna, naiwna jak dziecko ale i mądra” pisała K. Berwińska. Skłonność do barwnego, często rodzajowego, ale pogłębionego przekonywającą ludzką prawdą realizmu sprawiła, że jedną ze specjalności Ch. były postacie kobiet ros.; grała m.in. Annę Andrejewną („Rewizor”, Katowice 1947), Agafię („Ożenek”, nagroda aktorska na Festiwalu Sztuk Ros. i Radzieckich, 1949); w roli Meropy Murzawieckiej („Wilki i owce”, Częstochowa 1961), wykraczającej poza jej komediowe emploi, była „groźna i drapieżna”, za rolę Ulity („Las") otrzymała nagrodę Ministra Kultury i Sztuki w 1965. Odnosiła też sukcesy w rolach jurnych i zażywnych mieszczek, szorstkich lecz ze złotym sercem wdów i staropolskich podwik” (R. Kosiński), jak np. Kasztelanowa („Polacy nie gęsi”, 1953), Starościna („Popas króla jegomości”, 1958), Klimina („Wesele”, 1956 i 1969). W „Przygodzie z Vaterlandem”, jako Daubmannowa była wg R. Szydłowskiego „prawdziwą niemiecką Mutter, kochającą, sentymentalną i ograniczoną"; „Była tragikomiczna, miała kilka scen bardzo śmiesznych, ale i kilka prawdziwie wzruszających”.
Helena Chrul
(ID: teatr.15218.1)
