„Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965”, t. I, PWN Warszawa 1973:
ADWENTOWICZ Karol, pseud. Edwin (19 X 1871 Wielogóra pod Radomiem - 19 VII 1958 Warszawa), aktor, reżyser, dyr. teatruBył synem Antoniego A., zarządcy majątku ziemskiego, i Katarzyny z Lorensów, mężem => Anieli A., potem => Janiny Nosarzewskiej, potem aktorki Ireny Grywińskiej. W Radomiu uczył się w gimn., z którego został wydalony za posiadanie książek Mickiewicza i Słowackiego. Przez dwa lata kontynuował naukę w prywatnej szkole w Radomiu. Następnie pracował w fabryce motorów w Warszawie, jako praktykant na wsi, kolejarz w Radomiu. Debiutował 4 II 1894 w roli Edwina (Odludki i poeta) w zespole amatorskim w Radomiu. Na sez. 1894/95 zaangażował się do zespołu L. Czystogórskiego; tu pod pseud. Edwin grał i śpiewał, m.in. partię Stolnika (Halka). Potem występował: od jesieni 1895 do maja 1896 w Częstochowie w zespole Cz. Janowskiego uczestnicząc w jego wyprawach do innych miast; latem 1896 w warsz. t. ogr. Wodewil; w sez. 1897/98 w t. pozn.; latem 1898 w warsz. t. ogr. Odeon; nadto 6 IX 1898 wystąpił w t. krak. w roli tyt. w sztuce „Frycek”. Na przełomie 1898 i 1899 wyjechał z zespołem G. Morskiej i J. Popławskiego do Rosji i występował w wielu miastach, od Rygi po Odessę. W Moskwie podziwiał wówczas grę E. Zacconiego. Latem 1899 występował w warsz. t. ogr. Odeon; w sez. 1899/1900 w t. pozn.; latem 1900 w warsz. t. ogr. Fantazja.
W jesieni 1900 zaangażował się do t. lwow. i pracował tu przez dwanaście sezonów. W tym okresie czynnie uczestniczył w ruchu robotniczym. Wstąpił do PPSD (połączonej później z PPS), w 1903 założył we Lwowie amatorską scenę robotniczą. Nadal wiele podróżował. Uczestniczył w wyprawach t. lwow. do Kijowa (czerwiec 1905), Wiednia (styczeń i maj 1910) i Paryża (czerwiec 1913). W lutym i marcu 1908 występował gościnnie w Krakowie, a od maja w Warszawie, w T. Rozmaitości, potem w T. Małym. Latem 1908 występował z własnym zespołem w Królestwie (m.in. w Lublinie, Kaliszu, Warszawie), w styczniu 1909 grał w Warszawie w zespole F. Kwaśniewskiego, potem w T. Małym, latem 1909 w Galicji w zespole T. Pilarskiego, latem 1910, 1911, 1912 w wielu miastach Galicji. W jesieni 1912 zaangażował się do krak. T. im. Słowackiego i pracował tu przez dwa sez., z przerwą od stycznia do marca 1913 (występował wtedy w zespole T. Pilarskiego w wielu miastach Galicji). W sierpniu 1914 wstąpił do Legionów Polskich; służył w 1 pułku ułanów. Kontuzjowany w upadku z konia, leczył się w Wiedniu. W 1915 w okresie rekonwalescencji występował w tamtejszym T. Polskim, potem w t. Zagrzebia i Brna. W 1915 został zwolniony z wojska i wrócił do kraju. W 1915-29 nie miał stałego engagement. Występował wówczas gościnnie w wielu miastach, m.in. w Warszawie w T. Letnim (1915), T. Małym (1916, 1917), T. Rozmaitości (1916, 1917, 1923), T. Polskim (1917, 1920, 1921, 1924, 1927, 1928, 1929), T. im. Bogusławskiego (1922, 1926), T. Komedia (1924, 1925), T. Narodowym (1933, 1934); w Krakowie (1919, 1925 - t. Bagatela, 1921, 1922 - T. im. Słowackiego), Lwowie (1921, 1922, 1925 - T. Miejskie, 1927 - T. Mały), Łodzi (1922, 1923, 1928), Lublinie (1923), Wilnie (1923, 1925, 1929), Białymstoku (1924), Bydgoszczy (1924), Katowicach (1924), Poznaniu (1925, 1928, 1929 - T. Nowy). Nadto występował w zespołach wędrownych (np. H. Cudnowskiego - 1922). Niektóre z tych objazdów sam organizował: 1916 - po miastach Królestwa (m.in. Łódź), 1917 - po miastach Królestwa, 1918 - Piotrków, Częstochowa, Sosnowiec, Kielce, Łowicz, Kalisz, Włocławek, Płock, Radom, 1919 - Radom, Częstochowa, Płock, Włocławek, Kalisz, Łowicz, Sieradz, Kutno. Wiosną 1920 prowadził zespół plebiscytowy na Powiślu i Mazurach. Zespoły objazdowe organizował też: 1921 -w Małopolsce Wschodniej, 1923 -Włocławek, Ciechocinek, 1924 - Zakopane, Radom, Piotrków, Częstochowa, Kutno, Łowicz, Kalisz, Konin, Kielce, Ostrowiec, 1925 - Chełm, Zamość, Hrubieszów, Włodzimierz, Sarny, Łuniniec, Łuck, Równe, Pińsk, 1926 - m.in. Częstochowa. W sez. 1929/30 był dyr. T. Miejskiego w Łodzi. W 1930 występował gościnnie w T. Nowym w Poznaniu, w 1931 w T. Rozmaitości we Lwowie; uczestniczył też w objazdach Reduty. Tegoż roku występował ze swym zespołem w Warszawie w salach T. Qui Pro Quo i T. Ateneum. W 1932 założył w Warszawie T. Kameralny (przedstawienie inauguracyjne 28 X) i prowadził go przy współpracy I. Grywińskiej do wybuchu II wojny światowej. Równocześnie w sez. 1933/34 był współdyrektorem T. Ateneum. 26 IV 1934 obchodził trzydziestopięciolecie pracy na scenie T. Narodowego; grał wtedy Wojewodę (Mazepa). W 1934 zagrał jedyny raz w filmie (Przeor Kordecki - Obrońca Częstochowy).
Podczas II wojny świat. pracował w kawiarni aktorskiej ,Znachor” w Warszawie. Aresztowany 27 VIII 1942, został osadzony na Pawiaku. Zwolniony z więzienia w poł. marca 1943, uczestniczył w konspiracyjnym życiu artyst., m.in. współpracował z Radą Teatralną. Podczas powstania warsz. uczestniczył 15 VIII 1944 w wykonaniu „Kantaty na otwarcie Teatru Narodowego”, pod kier. L. Schillera. Po powstaniu przedostał się do Krakowa. Po wyzwoleniu uruchomił wraz z W. Horzycą T. im. Wyspiańskiego w Katowicach (przedstawienie inauguracyjne 2 IV 1945) i był jego dyrektorem. Następnie był dyr. T. Powszechnego w Krakowie (sez. 1945/46), kierownikiem artyst. T. im. Jaracza w Olsztynie (jesień 1946). W 1946-48 występował gościnnie w warsz. T. Studio i w T. Wojska Polskiego w Łodzi; tu zdobył nagrodę na Festiwalu Szekspirowskim za rolę Prospera (Burza). W 1948 po połączeniu PPS i PPR został członkiem PZPR. Od 1 IX 1948 do 31 XII 1950 był dyr. T. Powszechnego w Łodzi. W 1950 obchodził w Łodzi i w Warszawie jubileusz pięćdziesięciolecia pracy; grał wtedy Prof. Sonnenbrucha (Niemcy). Następnie zaangażował się do T. Polskiego w Warszawie i pracował tu do śmierci; w 1954 był z tym t. na występach w ZSRR. W 1955 otrzymał Państw. Nagrodę Artyst. I stopnia; był członkiem zasłużonym ZASP. 2 III 1957 zagrał ostatnią rolę, Pastora Mandersa (Upiory) w T. Ludowym w Warszawie. Był jednym z najznakomitszych wykonawców współczesnego repertuaru wystawianego na przełomie wieków. Duży wpływ na jego poglądy estetyczne miało zetknięcie z grą E. Zacconiego („niezapomniane, wstrząsające do głębi wrażenie"). Jego talent rozwinął się w znacznym stopniu dzięki wieloletniej współpracy z T. Pawlikowskim, który skierował jego zainteresowania na właściwe tory. Średniego wzrostu i średniej tuszy, obdarzony piękną twarzą o regularnych rysach, A. grywał początkowo amantów. Jednak sławę zdobył w rolach, w których mógł wyrazić obawy i udręki swojego pokolenia. Jego niespokojna, buntownicza natura znalazła tu ujście dla własnych przeżyć. ,Wyraz rozpaczy, nieszczęścia, zgrozy był jego najnaturalniejszą mową” - napisał A. Grzymała-Siedlecki, wspominając jego słynne role z początku stulecia. Charakterystyczny styl dramatów modernistycznych miał w nim idealnego interpretatora. A. doskonale się czuł w ,nerwowym niejako postrzępieniu konturów psychologicznych”, posiadał ,dar przyrodzony nadawania koloru niedomówieniom, sugestywnego zawieszania głosu, subtelności w operowaniu kunsztem milczenia” (A. Grzymała-Siedlecki). Poczynając od 1903 grał główne role w trzynastu dramatach H. Ibsena, największe wrażenie osiągając w 1907 w roli Oswalda (Upiory). Publiczność pol. zaskoczyły zastosowane wtedy środki ekspresji: ,boleśnie zaciśnięte usta, niepewne ruchy, błędny chwilami wzrok” (Z. Żygulski), to znów ,piana na ustach, nerwowo wyrzucana kaskada słów gorączkowych”, przechodzących w ostatniej scenie w niezrozumiały bełkot (S. Dąbrowski). Zachęcony powodzeniem tej roli, A. zwrócił się do twórczości A. Strindberga i w 1908 zagrał Rotmistrza (Ojciec). Sukces, jaki osiągnął wówczas na występach gościnnych, w Krakowie i w Warszawie, przeszedł wszelkie oczekiwania. Rotmistrz, wg J. Lorentowicza, nie miał w jego ujęciu cech odrażających. Był „psychopatą posiadającym jasne widzenie rzeczy i wskutek tej jasności cierpiącym nadludzko"; sugestywność kreacji okazała się dzięki temu tak duża, że stale zdarzały się na widowni omdlenia i „histeryczne, spazmatyczne wstrząsy”. Jednocześnie A. zasłynął swymi rolami w pol. sztukach współczesnych, m.in. S. Przybyszewskiego, jak np. Mlicki (Dla szczęścia), Przecławski (Złote runo); także w sztukach T. Rittnera, szczególnie w roli Doktora (W małym domku). Jego porywająca gra przełamywała uprzedzenia widowni do nowego repertuaru - wg Grzymały-Siedleckiego „zwycięsko się przyczynił do zżycia się widza z modernizmem”.
Drugą specjalnością A. były role bohaterskie w pol. repertuarze romantycznym, a także w dramatach poetyckich okresu Młodej Polski. Miał ich wiele. Występował w ośmiu sztukach Słowackiego, m.in. w tyt. rolach w „Mazepie”, „Księdzu Marku” i „Kordianie”, w późniejszych latach ceniony jako Wojewoda w „Mazepie” i w tyt. roli w „Horsztyńskim”. W tym repertuarze budził powszechny podziw swą niezrównaną techniką recytacji. „Potrafił operować ogromną, nieprzerwaną frazą o świetnych tempach oraz dzielić okres na oddzielne cząstki wypowiedzi, dając każdej z nich doskonałą zwartość, w języku fachowym zwaną zamknięciem” (H. Szletyński). Najwyższe osiągnięcia w tej dziedzinie miał w trzech przedstawieniach wyreżyserowanych przez L. Schillera: jako Czarowic (Róża), Hr. Henryk (Nie-boska komedia) i Lucyfer (Samuel Zborowski J. Słowackiego).
Trzecią domeną A. były role szekspirowskie. Ogółem grał ich dziesięć, w tej liczbie Hamleta (od 1907). Była to jedna z najoryginalniejszych pol. interpretacji tej roli. W jego ujęciu Hamlet nie miał w sobie nic z neurastenika, „pełen ognia i życia”, tylko chwilami wpadał w zwątpienie i rozpacz (J. Leszczyński); „pod maską gorzkiej i kłującej ironii drgał skupioną, ledwie hamowaną namiętnością” (Boy). Innego rodzaju, bardzo harmonijna i pełna zadumy była zagrana pod koniec życia rola Prospera w „Burzy”. Zgodnie z życzeniem inscenizatora, L. Schillera, A. ucharakteryzował się wówczas na Szekspira.
W jego działalności dyrektorskiej wyróżnia się sez. 1929/30. Wspólnie z L. Schillerem, którego zaprosił do współpracy, A. stworzył wówczas w Łodzi aktualny t. polityczny narażając się na ataki kół prawicowych. T. Kameralny w Warszawie zasłużył się za jego dyr. wystawiając nowe pol. sztuki, m.in. A. Słonimskiego, J. Zawieyskiego; największe powodzenie miały tam jednak przedstawienia, w których A. występował w swych dawnych rolach.
Pośmiertnie opublikowano jego „Wspominki” (Warszawa 1960).
Karol Adwentowicz
(ID: psb.31325.9)
